De rek is uit onze modellen


Als één containerschip het Suezkanaal kan versperren, moeten we gewoon de vaargeul verbreden. Die logica loopt ten einde, zegt Bart Sturtewagen.


Een week geleden leken we nog getuige te zijn van een verkeersinfarct op planetaire schaal. Iedereen kende het Suezkanaal, maar wie wist dat het bijna 200 kilometer lang was en op sommige plaatsen zo smal dat één enkel containerschip de doorgang in beide richtingen kon versperren? Intussen is het ergste afgewend (DS 30 maart). Het schip is niet gebroken. De containers liggen niet op de zeebodem. Enkele vliegende Hollanders kregen het dwarse gevaarte al snel weer vlot. De beurzen en de oliemarkt waren op geen enkel moment in paniek. Het logistieke management van de grote Europese havens staat nog even voor een uitdaging, maar voor het overige is het alweer business as usual.

Als deze mini-Suezcrisis ergens model voor staat, dan is het daarvoor. Om de zoveel tijd worden we opgeschrikt door een acute verstoring van ons verwachtingspatroon en dringen er zich ernstige vragen op. Vervolgens verliezen we onze aandacht en daarmee ook ons vermogen om grondig na te denken over onze gemeenschappelijke toekomst op deze planeet.


De aarde is vlak

Het gaat er niet zozeer om dat er flessenhalzen zijn in het wereldwijde handelssysteem. Een goed gemikte raket die een tanker doet zinken in de Straat van Hormoes kan een groot deel van de oliehandel lamleggen. Door de pandemie is gebleken hoe kwetsbaar de aanvoerlijnen voor sommige grondstoffen en voor de technologie in onze auto’s, computers en telefoons zijn. Maar zulke logistieke crisissen zijn beheersbaar. Het model is ertegen bestand.

Spullen worden misschien tijdelijk duurder, maar de marktwerking maakt ook de middelen vrij die nodig zijn om spoedig naar een normale toestand terug te keren. Elke overwonnen crisis versterkt het gevoel dat het systeem robuust genoeg is om alle uitdagingen aan te kunnen. Er zijn gewoon genoeg brandweerlui en loodgieters nodig die hier wat blussen of daar wat smeerolie in het systeem spuiten. Of, in het jongste geval, baggeraars en slepers die een obstakel losmaken en wegtrekken.

Maar hoe stabiel is het totale systeem? Het valt moeilijk te ontkennen dat we op veel vlakken onze modellen tot het uiterste hebben opgerekt. De basisdynamiek van het geheel is een onophoudelijke zoektocht naar schaalvoordelen. Hoe groter, hoe goedkoper. Grotere containerschepen doen de vervoerskosten van een individueel product dalen tot bijna nul. Zo wordt de aarde vlak en maakt het niet uit hoe ver de goedkoopste productieplek gelegen is van de plaats waar het eindproduct zo winstgevend mogelijk heen moet.

Het incident met de Ever Given geeft aan dat 20.000 containers op een boot wat veel is. Maar het voor de hand liggende antwoord binnen ons economische model is niet de tonnenmaat beperken, wel het kanaal nogmaals verbreden. Zo schuiven we het moment dat het vervoermodel zelf tegen het licht wordt gehouden voor ons uit.

Dat doen we met heel wat van onze modellen. Om het financiële systeem gesmeerd te houden, pompen de centrale banken er zonder ophouden onvoorstelbare bedragen in, waardoor ze speculatie en risicogedrag aanwakkeren. We staan toe dat een beperkt aantal technologiebedrijven steeds grotere stukken van de totale welvaart naar zich toetrekt en daarbij een macht verwerven waar geen overheid meer is tegen opgewassen. Ons aantal en onze verwevenheid maken ons kwetsbaarder voor pandemieën. Om de wereld van steeds meer goedkoop vlees te voorzien, maken we van regenwoud grasland zonder rekening te houden met de gevolgen daarvan. We verbruiken onze planeet zonder er acht op te slaan dat een leefbaar klimaat slechts een bandbreedte van enkele graden heeft.

Al die verschijnselen doen zich tegelijk voor en dat kan geen toeval zijn. De logica van individuele economische beslissingen is telkens dat kosten bestreden, vermeden of afgewenteld moeten worden en inkomsten gemaximaliseerd. Elke overwinning in die wedloop is tijdelijk. Marges worden telkens weggewerkt door het marktmechanisme. Innovatie is dus een noodzakelijke factor om het geheel voorwaarts te stuwen. Maar wat als te veel systemen tegelijk aan het einde van hun potentieel komen en de nieuwe ideeën geen gelijke tred kunnen houden? Wat als alles tot het uiterste is opgerekt? Wat als schaalvergroting geen winst meer oplevert, maar systemische risico’s veroorzaakt?


Onstabielere wereld

Tot voor kort heerste de overtuiging dat globalisering een win-winverhaal zonder einde was. Want door met elkaar handel te drijven, werden we allen rijker, ook al was het misschien niet in dezelfde mate. Bovendien versterkte het de veiligheid, omdat iedereen er belang bij had dat de motor van de wereldhandel bleef draaien. Het einde van die dynamiek is in zicht. Dat veroorzaakt spanningen die onvermijdelijk alleen kunnen toenemen.

In plaats van globalisering krijgen we geopolitieke berekening. Als de koek niet snel genoeg kan groeien, is het zaak om er een groter stuk van te bemachtigen. Als de prijs voor de fouten en ongerijmdheden van het verleden moet worden betaald, komt het erop aan die zo veel mogelijk op anderen af te wentelen. Dat doet een onstabielere wereld ontstaan.

Het geloof dat een grootschalig conflict ondenkbaar is geworden door de wereldwijde economische verwevenheid, taant. In militaire hoofdkwartieren worden scenario’s bestudeerd die van die gewijzigde omgeving uitgaan. De verharding van de relaties tussen China en het Westen is geen oppervlakkig verschijnsel dat verdwijnt na een wissel in het Witte Huis.

Het tijdperk van de vlakke aarde dreigt een kort intermezzo te zijn geweest tussen langere periodes waarin machtspolitiek de toon zet. In zo’n wereld zijn misrekeningen met zware gevolgen nooit uitgesloten. De weg naar een duurzamer welvaartsmodel dient zich als moeizaam aan. Welke nieuwe concepten kunnen 7 miljard mensen welvaart, gezondheid, vrede en veiligheid bieden? Dat velen in het rijke Westen in sommige opzichten met minder voort kunnen, neemt niet weg dat vele anderen hier en elders dringend aanspraak maken op meer.

De zoektocht naar groei en vooruitgang zal niet ophouden. Hij is te nauw verbonden met de menselijke aspiraties. Hij is de motor van alles wat we voortbrengen, het beste en het slechtste. Maar hij botst ruw op zijn grenzen.


DS, 02-04-2021 (Bart Sturtewagen)