Briljant experiment of geregisseerde realityshow?


Er is weinig nodig om het slechtste in de mens naar boven te halen, zo toonde het Stanford Prison Experiment. Maar de kritiek op het beroemde experiment zwelt aan. En daar kunnen ook televisiemakers hun voordeel mee doen.


Wat gebeurt er als je een groepje jongeren opsluit en het gezag over hun lijf en leden uitbesteedt aan een paar uitverkorenen? Juist, de laatsten ontpoppen zich tot sadistische tirannen die hun leeftijdsgenoten kleineren, vernederen en zelfs fysiek en seksueel lastigvallen.

Of dat is toch wat ons collectieve geheugen vertelt. Want geen beroemder psychologisch experiment dan dat waarin psycholoog Philip Zimbardo in augustus 1971 24 studenten opsloot in de kelder van de universiteit van Stanford.

Dat gevangenisexperiment is nog altijd gefundenes Fressen voor wie wil staven dat beschaving niet meer is dan een dun laagje vernis en dat we snel kunnen veranderen in wreedaards, als de omstandigheden ernaar zijn. Tien jaar vóór Zimbardo had Stanley Milgram (in een eveneens beroemd geworden experiment met vrijwilligers) aangetoond dat de meerderheid bereid is dodelijke elektroshocks toe te dienen aan haar medemens, als ze die opdracht krijgt.


Hannah Arendt

De experimenten van Zimbardo en Milgram – of beter: hun conclusies – pasten perfect in de tijdgeest van de jaren 1960 en vroege jaren 1970. De wereld was nog aan het bekomen van de persoonlijkheidsanalyse die Hannah Arendt had gemaakt van Adolf Eichmann, die geen overtuigde nazi was geweest maar een saaie bureaucraat, die zonder tegensputteren bevelen had opgevolgd. Door het werk van Arendt had de wereld de banaliteit van het kwaad in de ogen gekeken.

Maar wat heeft er nu voor gezorgd dat het Stanford Prison Experiment in ons geheugen gebeiteld staat? De onthutsende afloop, zeker, maar ook de grote media-aandacht tijdens de voorbije decennia.

Het begon al toen het experiment nog liep, met een reeks door Zimbardo uitgestuurde persberichten. In het najaar stuurde hij ook filmbeelden naar tv-zender NBC. En in 1973 vertelde een (pagina’s lang) artikel in The New York Times het volledige verhaal. Was getekend: Philip Zimbardo. De psycholoog omzeilde zo het gebruikelijke academische publicatieproces. Neem daarbij de iconische foto’s van de gelegenheidscipiers met wapenstokken en de ‘gevangenen’ met een papieren zak op hun hoofd, en het mag niet verwonderen dat het Stanford-experiment jarenlang een inspiratiebron zou zijn voor schrijvers en regisseurs van films en series.

En voor makers van reality-tv. Toen de wereld rond de eeuwwisseling in de ban was van Big brother, keken producenten van de BBC al verder. Ze wilden het fascinerende gevangenisexperiment nog eens overdoen, en het deze keer in primetime op de buis brengen. Stephen Reicher en Alexander Haslam, twee vooraanstaande Britse psychologen, zegden hun steun toe. Maar alleen als ze volledige controle kregen over de opzet.

Op 1 mei 2002 ging The experiment de ether in. De tv-recensenten hadden hun veroordelende commentaren al klaarzitten. ‘Is this reality-tv gone mad?’ had The Guardian zich vooraf afgevraagd. Maar niets van dat: de realitynieuwigheid werd een sof. Tussen de negen ‘gevangenen’ en vijf ‘bewakers’ gebeurde vrijwel niets. Geen machtswellust, geen vernederingen, niets wat het originele experiment zo beroemd en berucht had gemaakt.

Zimbardo kon er niet mee lachen. In een commentaarstuk in het BritishJournal of Social Psychology, waarin Reicher en Haslam hun verslag hadden gepubliceerd, schreef hij het ‘gefaalde experiment’ toe aan de zichtbaar aanwezige camera’s (in Stanford waren ze verborgen).


Op voorhand ingelicht

Maar er waren nóg verschillen. Eerder deze maand pakte het vakblad American Psychologist uit met twee papers die de wetenschappelijke waarde van het Stanford-experiment behoorlijk onderuithalen. Ze melden dat de deelnemers ‘gewoon deden wat hun gevraagd was te doen’, zoals NRC Handelsblad het vorig week formuleerde. De ‘bewakers’ zouden geïnstrueerd zijn en aangemoedigd om zich agressief te gedragen, en bovendien speelde Zimbardo de rol van ‘hoofdcipier’. Nogal een verschil met Haslam en Reicher, die geen instructies gaven en enkel observeerden – met oeverloos saaie tv als gevolg. Bovendien waren de Stanford-bewakers op de hoogte van Zimbardo’s hypothese, wat not done is.

Voor tv-makers was het een les: de werkelijkheid was te saai. Of zoals de Nederlandse historicus Rutger Bregman in een terugblik voor De Correspondentschreef: ‘De meeste mensen zijn veel te hartelijk en sympathiek voor tv’.

En dus moesten de makers van Big brother, Temptation Island, Blind getrouwd en Love Island op zoek naar manieren om mensen elkaar te laten bedriegen, vernederen en pesten.


DS, 21-08-2019 (Senne Starckx)