"Fratelli tutti", de nieuwe encycliek van paus Franciscus: wat is het, wat is het belang ervan en wat staat erin?


Paus Franciscus heeft een nieuwe encycliek klaar, een pauselijke brief. Zo'n brief is altijd een mijlpaal in een pontificaat. Maar waarom? En zal dat nu ook wel zo zijn? Enkele vragen en antwoorden.


1. Wat is een encycliek?

In het Latijn “literra encyclica”, maar komt eigenlijk uit het Grieks en betekent “rondzendbrief”. Het is een brief van de paus aan de gelovigen van de hele wereld. Heel lang was de brief van de paus enkel gericht aan rooms-katholieken, paus Johannes XXIII was in de vorige eeuw de eerste die ook verder dacht dan de “eigen gelovigen”. Ook deze brief is aan de hele wereld gericht.


2. Wat betekent de titel van de brief?

Zoals altijd zijn de eerste twee woorden van de brief ook de algemene titel van de brief. Deze keer is de aanhef (én dus ook de algemene titel) “Fratelli tutti”, wat betekent “Allemaal broeders”. Critici hadden er “e sorelle” (“en zusters”) bij gewild, zeker in tijden waarin de gelijkwaardigheid tussen man en vrouw zo gevoelig ligt.


3. Is een encycliek een theologisch document of is het meer dan dat?

Beiden. Het is zogezegd “doctrinair”, het toont dus een bepaalde leer aan en heeft het over geloofsaspecten. Maar er is ook –en zeker deze keer- een reflectief luik, een maatschappelijke beschouwing, noem het filosofie of een levensles of een wegwijzer. Het is het hoogst mogelijke “leergezag” dat een paus de wereld kan insturen. Het is dan ook vaak een mijlpaal in de “carrière” van een paus, het toont ook aan waarmee een paus bezig is (geweest), wat zijn grote thema’s zijn (of waren).


4. De hoeveelste brief van paus Franciscus is het al?

De derde, na “Lumen fidei” (“Licht van het geloof”) en “Laudato Si’ (“Zij geprezen mijn Heer”). Dient wel gezegd dat de eerste brief ook deels geschreven is door Franciscus’ voorganger, Benedictus XVI, die zijn versie schonk nadat hij was afgetreden als paus. De tweede brief staat bekend als de encycliek over het milieu, waarbij Franciscus de milieuproblematiek en het “omgaan met de schepping” centraal stelde in zijn brief. De derde encycliek werd aangekondigd als een “sociale encycliek”.


5. Waarom komt de brief nu uit?

Niets is toeval. Franciscus heeft 3 oktober uitgekozen om de brief te ondertekenen en dus rechtsgeldig en met de zegen van de Heilige Vader te dopen. In Assisi, daar waar de heilige Franciscus, de inspiratie voor de pausnaam, woonde, leefde en predikte én in een crypte in een naar hem genoemde basiliek ligt begraven. Franciscus van Assisi leefde van 1182 tot 1226, stichtte de kloosterorde van de Franciscanen en werd zo goed als direct na zijn dood heilig verklaard. De jaardag van de heilige Franciscus is… 4 oktober. Vandaar dus.


6. Waarvoor staat de Heilige Franciscus ook alweer?

Voor armoede, weg van bezit en rijkdom. Met een groot respect voor de schepping, zeg maar de natuur, de mensen en de dieren. Toen kardinaal Bergoglio Franciscus als pausnaam koos, toonde dat direct ook al hét programmapunt van zijn pontificaat.


7. Wat mogen we van deze encycliek verwachten?

In zekere zin niets verrassends, de paus pakt uit met thema’s en dada’s die hij al langer heeft. “De wereld staat in brand en dat gaat dan over het klimaat, migratie en corona. In de politiek loop het ook niet vlot, denk maar aan Afrika en Zuid-Amerika, maar eigenlijk ook in de VS, Rusland en Europa. Het moet anders of we gaan ten onder, dat is de drijfveer van de brief geweest. Ook de interreligieuze dialoog, een stokpaardje van Franciscus, dat hij ontleende aan de Heilige Franciscus, is sowieso van grote waarde in de tekst. Maar het is dus een culminatie van eerdere teksten en toespraken”, zegt Emmanuel Van Lierde, hoofdredacteur van het katholiek opinieweekblad ‘Tertio’.


8. Na lezing: wat staat er nu eigenlijk in de encycliek?

Een encycliek is een document dat lang geheim gehouden wordt. Slechts enkelingen krijgen het vooraf in handen. Eén van hen is Monseigneur Luc Van Looy, de vroegere bisschop van Gent. Hij is een goede vriend van de paus, maar deze keer bovenal de vertaler van Italiaans naar het Nederlands. Want direct na de officiële “release” van de encycliek wordt de brief verspreid in heel wat standaardtalen.

“Het is echt een sterk document geworden. Goed voor 287 paragrafen en zowat 80 A4-bladzijden. Een encycliek over sociale vriendschap is het, een aanklacht over de slechte ontwikkeling van sociale relaties tussen leeftijden, tussen culturen, tussen politieke systemen. De paus stelt dat er te lichtzinnig met alles wordt omgegaan. De politiek denkt altijd op korte termijn, in een verkiezingsstrategie, nooit op lange termijn. Ook relaties tussen mensen zijn te vluchtig, de digitale wereld heeft daar ook veel schuld aan”, las monseigneur Van Looy.

“De paus vraagt om alles eerst goed te overwegen, om na te denken, om te bespreken vooraleer een beslissing wordt genomen. Dat is typisch jezuïtisch, denken in stappen en dan pas beslissen.” Welke maatschappelijke stellingnames staan er nog te lezen in “Fratelli tutti”? “Franciscus valt het populisme aan, omdat er daarin niet wordt gedacht aan de noden van de mensen. Maar ook het liberalisme en het winstbejag dat eraan vasthangt, krijgt ervan langs. Franciscus pleit om een nieuwe maatschappij met nieuwe waarden uit te bouwen. Terzijde kant hij zich nog volledig tegen de doodstraf.”

“Zeer belangrijk in de brief is ook het interreligieuze. Wereldproblemen oplossen kan je niet vanuit één religie of overtuiging, iedereen zal moeten samenspannen, alles en iedereen is met elkaar verbonden. Het idee voor de encycliek kwam er trouwens toen de paus de grootimam Achmad Al-Tayyeb ontmoette in Abu Dhabi. Deze keer betrekt hij dus de moslims in zijn encycliek, de vorige keer waren dat de orthodoxen”, weet monseigneur Van Looy.

“De paus heeft zorgen, en hij deelt de grote zorgen van de samenleving, zeker van de kleintjes en de armen. Hij ziet vooral de noodzaak dat de leiders van de samenleving (zowel politiek, sociaal, industrieel, wetenschappelijk als economisch) hun basismentaliteit moeten veranderen; wat zullen we doorgeven aan de toekomstige samenleving, aan de volgende generaties?”


9. Hoe komt deze tekst tot bij de gelovigen?

Het zou ietwat naïef zijn om te denken dat alle gelovigen (en ze zijn met zowat 1,2 miljard) de brief zullen lezen. Bij een encycliek is het de gewoonte dat bisschoppen en priesters (en katholieke magazines en sites) de woorden van de paus meenemen in hun homilies, hun geschriften en hun gesprekken met gelovigen.



VRT NWS, 04-10-2020 (Peter Decroubele)