Midden-Europa is terug


Caroline de Gruyter ziet gelijkenissen tussen de geopolitieke context van vandaag en die van het late Habsburgse rijk. Als er geen harmonie is tussen West- en Oost-Europa, roert het midden zich.


In de Diplomatische Akademie in Wenen vond vorige week een bijeenkomst plaats met de titel ‘Mitteleuropa revisited. Waarom de toekomst van Europa in Midden-Europa wordt bepaald’. Er waren twee sprekers: Erhard Busek, een Oostenrijkse oud-vicekanselier die voorzitter is van het Instituut voor het Donaugebied en Midden-Europa, en Emil Brix, oud-ambassadeur in Londen en Moskou en directeur van de Akademie. In 1986 schreven zij het boek Project Mitteleuropa, een soort utopie over hoe de regio eruit zou zien als er geen IJzeren Gordijn was en geen Koude Oorlog. Nu, dertig jaar later, hielden ze wéér een boek over dit onderwerp ten doop – Mitteleuropa revisited – ditmaal omdat ze denken dat die utopie van toen realiseerbaar is.

Beide heren hebben standing in de Oostenrijkse politieke salons en fluisteren van tijd tot tijd de nieuwe, jonge kanselier Sebastian Kurz iets in het oor. Kurz, die als leider van de conservatieve partij in december met de extreemrechtse FPÖ zijn eerste regering vormde, luistert naar hen. Hij maakt vaak melding van de regionale ‘brugfunctie’ van zijn land. Toen hij laatst de Hongaarse premier Viktor Orban ontving, zei hij: ‘Ons grote doel is om een bruggenbouwer te zijn tussen de Visegradlanden en landen in westelijk Europa.’


Oeroude band

Wat hier gebeurt, is interessant. Terwijl we steeds meer praten over een groeiende kloof tussen Oost en West die de EU parten speelt, staat er ineens een soort midden op.

Het culturele en economische weefsel van dit midden is oeroud. Eeuwenlang strekte het Habsburgse Rijk zich, met Wenen als keizerlijke hoofdstad, uit van Danzig tot Triëst en aan de oostkant tot diep in Oekraïne. Veel Oostenrijkers hebben voorouders die rechter waren in Sarajevo of boer in Hongarije. Het Weense telefoonboek staat vol namen als Nowak of Sobotka. De Esterházy’s, het Hongaarse vorstengeslacht, wonen nog in hetzelfde oude familiehuis in Wenen. Aan het eind van de Eerste Wereldoorlog ging het Habsburgse Rijk, een veelvolkerenstaat met een interne markt en één buitengrens, ten onder. De ene helft werd ingelijfd in de Sovjet-Unie, de rest werd ‘het Westen’. Maar de verbondenheid is gebleven.

Toen de Muur viel, waren de Oostenrijkers er als de kippen bij om banken, fabrieken en supermarkten in Oost-Europa over te nemen. Velen voelden zich er meteen thuis. Sommigen spraken de taal nog. Zelfs de mentaliteit is tot op zekere hoogte vertrouwd. Klemens von Metternich, een voormalig Habsburgs minister van Buitenlandse Zaken, zei ooit, wijzend op de eigen voordeur: ‘De Balkan begint hier, aan de Rennweg.’


Antipolitiek

Maar wat hier speelt, is niet de terugkeer van Habsburg. Veel Midden-Europese landen zijn nog allergisch voor elke zweem van Oostenrijkse dominantie. Wenen beseft dat. In de jaren negentig mislukte een poging om een club Donaulanden op te richten: het werd in Wenen bekokstoofd en dat zinde de anderen niet.

Maar de geopolitieke context van vandaag vertoont gelijkenissen met die van het late Habsburg-tijdperk: grote machtsblokken zijn weer actief in Europa. Tweehonderd jaar geleden, tijdens het Congres van Wenen, verdeelden Frankrijk, Duitsland, Engeland, Rusland en Turkije Europa in invloedssferen. Nu pokeren ze opnieuw op het Europese laken – in de EU en erbuiten, bijvoorbeeld op de Balkan.

Als reactie daarop krijgen ook de contouren van Midden-Europa weer langzaam gestalte. Waar het ‘midden’ begint en eindigt, weet niemand. Maar één ding is duidelijk: bij de andere machtscentra hoort het niet. In die zin is Midden-Europa haast een protestbegrip. Een van de boeken van de Hongaarse schrijver György Konrád heet Antipolitik. Mitteleuropäische Meditationen.

Diezelfde Konrád noemde Midden-Europa een Weltanschauung (levensbeschouwing), niet een Staatsangehörigkeit (nationaliteit). Midden-Europa hoort niet bij Oost en niet bij West. Als die twee in harmonie zijn, manifesteert Midden-Europa zich amper. Maar er is geen harmonie. Met Polen dreigt een confrontatie over de ontmanteling van de rechtsstaat. West-Europese landen overwegen Europese subsidies te verminderen, als ‘sanctie’. Ook raakt het geduld met Roemenië en Hongarije op. De Oostenrijkers delen die zorgen. Tegelijkertijd staan zij er, als altijd, tussen.

In de Oostenrijkse krant Die Presse haalde Erhard Busek laatst keihard uit naar West-Europese landen, die volgens hem geen moeite doen om Oost-Europa te begrijpen: ‘West-Europ*eanen zijn bezig Europa in tweeën te verdelen.’ Midden-Europa, dat zijn volgens hem landen die deze polarisatie afwijzen en een middenkoers varen. Nu eens westers, dan weer oosters – en altijd vlak bij Duitsland, waarvan ze economisch afhankelijk zijn.


Brexit

Het hing al een tijd in de lucht. Al eerder hebben Oostenrijk, Slovakije en Tsjechië de ‘Slavkov-triangel’ opgericht, toen ze socialistische regeringsleiders hadden. Twee jaar geleden sloten Midden-Europese landen, onder Kurz’ leiding, eensgezind de Balkanroute.

Ten slotte speelt ook de Brexit een rol in de wederopstanding van Midden-Europa. De politieke kaarten in de EU worden opnieuw geschud. Een groot land dat tegenwicht gaf aan Frankrijk en Duitsland, valt weg. Een klein landje alleen vult zo’n gat niet, een groep landen wel. De noordelijke ‘Hanze’-groep waarschuwde Parijs en Berlijn al dat zij de hervormingen van de euro niet samen mogen bedisselen. Spanje probeert een zuidelijke club te vormen. In het oosten ruziet de Visegradgroep met Brussel over vluchtelingenquota. Maar Visegrad polariseert. Tsjechië en Slovakije willen er afstand van houden.

Er zullen dingen veranderen in Europa. En als je invloed wilt hebben, moet je in Wenen, Praag of Bratislava zijn, en mag je je niet terugtrekken, zoals Polen doet. Nee, je blijft zo dicht mogelijk bij het vuur – zonder je te branden.

Caroline de Gruyter, Europa-correspondent, standplaats Oslo.


DS, 16-03-2018