actualiteitsforums - Enkele post bekijken

Alles staat op het spel

Philipp Blom, Wat op het spel staat. Vertaald door W. Jansen, De Bezige Bij: 2017, 224 blz.

Philipp Blom is in de eerste plaats een historicus. Maar in zijn nieuwe boek luidt hij de noodklokken over de toekomst.

Het is een ogenschijnlijk onbelangrijk weetje dat Philipp Blom in het eerste hoofdstuk van zijn nieuwe boek op de lezer afvuurt. Volgens de International Council of Museums zijn er ongeveer 55.000 musea op deze planeet. Ongeveer twee derde daarvan bevinden zich in Europa en de Verenigde Staten. De absolute koploper is Duitsland, met zomaar eventjes 7.000 musea. Voor Blom is het tekenend voor de nostalgie waaraan westerse samenlevingen ten prooi zijn gevallen. ‘Het verleden als totem’, schrijft hij. ‘In stand gehouden voor mensen die menen geen toekomst meer te hebben.’

Blom is een Duits-Nederlandse historicus die naam maakte met enkele uitstekende boeken over de eerste helft van de vorige eeuw. Maar in Wat op het spel staat, eigenlijk een lang essay, klopt de toekomst aan de deur, op vrij dramatische wijze zelfs. Blom zoemt in op twee gigantische bedreigingen. De klimaatopwarming ondergraaft het vierhonderd jaar oude businessmodel van het rijke Westen: economische groei die op uitbuiting is gebaseerd, eerst van mensen, vervolgens ook van de planeet. ‘Het is een model met een einddatum, en die datum is al lang overschreden’, klinkt het omineus. ‘Vanaf nu wordt het toxisch.’

Trage machinerie

Daarnaast is er de digitalisering. Blom betwist de stelling dat de technologische versnelling – met steeds krachtiger algoritmes – niet tot een gigantische werkloosheid zal leiden. Hij wijst erop dat computers en robots al lang geen puur uitvoerend werk meer verrichten. Ze zijn ondertussen in staat om bij te leren en zich aan te passen aan nieuwe situaties. Daardoor staat alleen al in de VS bijna de helft van de jobs op de tocht. Op die manier gaat een van de grote beloftes in onze liberale samenlevingen aan het wankelen: dat wie hard werkt, er ook op zal vooruitgaan. Sinds het begin van de jaren negentig stagneert het inkomen van de gemiddelde Amerikaan, ondanks de stijging van de productiviteit.

Het zijn onrustwekkende boodschappen die een radicale omslag noodzakelijk maken. Alleen, en daar wordt Bloms toekomstvisioen pas écht donker, betwijfelt de auteur of we wel in staat zijn tot verandering. ‘De mensen in de rijke wereld willen maar één ding: dat het nooit eindigt’, schrijft hij. Hij ziet reactionaire samenlevingen die in de ban zijn van de status quo, ook al beseffen we met zijn allen dat die niet houdbaar is. Hij denkt dat een historica die onze maatschappij over vijftig jaar bestudeert, vooral verwonderd zal zijn over ons vermogen om de andere kant op te kijken. ‘Met de toekomst werd geen rekening gehouden.’

De politicoloog Herfried Münkler merkte ooit op dat de democratie een trage machinerie is, bedoeld om overhaaste beslissingen te vermijden. Dat maakt ze op dit moment ongeschikt om adequaat te reageren op de vergaande transformatie die bezig is. Ook al omdat er zo’n gigantische breuklijn door onze samenlevingen loopt. Aan de ene kant ziet Blom de aanhang groeien voor wat de Hongaarse premier een paar jaar geleden de ‘illiberale democratie’ heeft genoemd. Daartegenover staat een liberalisme dat, door steeds meer beslissingen toe te vertrouwen aan de markt, almaar ondemocratischer is geworden.

Onheilsprofeten

In Wat op het spel staat is het Blom niet om het verleden te doen, maar hij kan natuurlijk niet wegsteken dat hij een historicus is. Gewapend met veel eruditie zoekt hij naar structurele evoluties. Wanneer hij probeert te verklaren waarom autoritaire denkbeelden steeds populairder worden, aarzelt hij niet om terug te grijpen naar de achttiende-eeuwse filosoof Jean-Jacques Rousseau en zijn afkeer van de moderniteit. Om de impact van de klimaatverandering op een samenleving te illustreren duikt hij de geschiedenis nog dieper in, tot in de zestiende en zeventiende eeuw. In Bloms visie was de ‘kleine ijstijd’, het onderwerp van zijn vorige boek, een katalysator voor tal van maatschappelijke veranderingen.

Dat Blom een uitstekende pen heeft en een verhaal weet te vertellen, wisten we al sinds De duizelingwekkende jaren en Alleen de wolken. In dit pamflet gooit hij er nog een geut verontwaardiging bovenop. Een van de gevaren is dat de lezer Wat op het spel staat aan het eind ontmoedigd in de hoek werpt. Omdat de wereld om zeep is. Omdat de liberale democratie toch op instorten staat. Al is dat uitdrukkelijk niet zijn bedoeling. Blom hoopt de lezer met zijn stomp in de maag wakker te schudden. ‘Onheilsprofeten zijn een vervelend bijverschijnsel van culturele spanningen’, schrijft hij, niet zonder zelfrelativering. ‘Maar domme optimisten zijn nóg vermoeiender.’

DS, 27-10-2017 (Ruud Goossens)