Broodje aap, of een broodje van de ‘Pano’?
‘Fake news’ is overal, zelfs waar het niet is. De term wordt te pas en vooral te onpas gebruikt, om anderen het zwijgen op te leggen. ‘Pano’ wou gisteren klaarheid scheppen, maar spuide alleen meer mist. ‘Fake news’, zo u wil.
‘Jij mag geen vraag stellen, jij bent nepnieuws.’ Dat zei Donald Trump op zijn eerste presidentiële persconferentie, tegen een reporter van CNN. Sindsdien wordt de betekenis van de term ‘fake news’ steeds verder uitgehold. Wie het niet eens is met iets wat iemand anders beweert in de media, zegt niet langer dat hij het er niet mee eens is, want dan wordt hij geacht daar argumenten voor te geven. Hij zegt gewoon dat het nepnieuws is, daarmee is de kous af. Op de website van de Volkskrant staat daarover sinds gisteren een
aanbevelenswaardige video.
Voor de goede orde: een nieuwsbericht waarin een fout is geslopen, is nog geen nepnieuws. Zelfs lezers van De Standaard hebben het in e-mails naar de redactie tegenwoordig meteen over ‘fake news’ als ze ons op het geringste foutje betrappen. Ze moeten dat vooral blijven doen, ons op de geringste foutjes blijven betrappen, maar die foutjes nepnieuws noemen, is beledigend. Het houdt in dat we met opzet onjuiste dingen verkondigen.
Nepnieuwswalhalla
Het fenomeen ‘fake news’, dat sinds vorig najaar opduikt, laat zich als volgt omschrijven: met opzet totaal uit de lucht gegrepen nieuwsberichten verspreiden, soms met als doel mensen te beïnvloeden (propaganda), maar meestal met als doel zo veel mogelijk clicks te verzamelen (geldgewin). ‘Fake news’ is een industrie: mensen bouwen nepnieuwssites waarop ze hun nepnieuwsberichten posten, en proberen dat nieuws dan via sociale media over de hele wereld te verspreiden. Hoe meer mensen het bericht aanklikken of delen, hoe meer advertentie-inkomsten. De recente Amerikaanse verkiezingsstrijd was een goudmijn: vooral ‘fake news’ over Hillary Clinton leverde handenvol geld op.
Pano op Eén bracht gisteravond een reportage over ‘fake news’. Tim Verheyden vond dat broodnodig. Waarom? Wel, zo vertelde de commentaarstem van een andere Pano-journalist, terwijl Verheyden met ernstige blik voorbij de camera tuurde, omdat Tim intussen al twintig jaar journalist is, en ongerust is over het wantrouwen tegenover de media en over de leugens die verteld worden.
Desondanks had dit een interessante reportage kunnen worden, want Verheyden trok naar het walhalla van het nepnieuws: het arme, grijze stadje Veles in Macedonië. Daar zitten kereltjes van 18 jaar oud de hele dag nepnieuws te verzinnen achter hun laptop. Ze verdienen er tienduizenden euro’s per maand mee. Hoe Tim hen op het spoor was gekomen? ‘Door wat te zoeken op het internet’, wist de commentaarstem van de andere Pano-journalist. Op de website van Wired, wellicht, dat twee maanden geleden al een reportage bracht met dezelfde jonge kerels uit Veles. Tim gaf zijn anonieme gesprekspartner zelfs dezelfde schuilnaam als die in Wired: Boris. Een andere anonieme gesprekspartner, ene Ristan, gaf hij géén schuilnaam, want die werd gefilmd met een verborgen camera. Waarom? ‘Omdat we wisten dat hij niet graag wordt geïnterviewd.’ Als dat geen reden is.
De factcheck checken
Desondanks: niet oninteressant. Vreemd genoeg ging de reportage niet alleen over nepnieuws, maar ook over de betrouwbaarheid van de berichtgeving in de Vlaamse media. Dat houdt dus geen enkel verband met ‘fake news’, en dat werd ook even aangestipt, maar vervolgens liepen beide onderwerpen voortdurend door elkaar, waardoor je ze als kijker toch weer ging verwarren.
Verheyden had op maandag 20 maart enkele experts en een roedel studenten journalistiek opgetrommeld om in het Fort Napoleon in Oostende een dag lang de nieuwsberichten te factchecken, en ze vonden wel degelijk lacunes. De meest in het oog springende ging over een stuk in Het Nieuwsblad, waarin stond dat het katholiek onderwijs vraagt om het nieuwe schooljaar pas op maandag 4 september te laten beginnen, in plaats van op vrijdag 1 september, omdat die dag het Offerfeest wordt gehouden en de moslimleerlingen dan toch thuis blijven. De factcheck, onder leiding van Michael Van Peel en een wat overenthousiaste Luc Pauwels, wees uit dat niet de katholieke onderwijskoepel, maar ‘enkele scholen’ dat vroegen (dat zei de baas van de koepel, Lieven Boeve, desgevraagd aan de telefoon); dat de Moslimexecutieve helemaal geen vragende partij was om het schooljaar later te laten beginnen; en dat het helemaal nog niet zeker is dat het Offerfeest dit jaar wel op 1 september valt.
Een telefoontje naar de journalist in kwestie had opgeleverd dat hij documenten had kunnen inkijken waaruit bleek dat de koepel wel degelijk de vraag heeft gesteld aan minister Hilde Crevits. Wellicht krabbelde Boeve aan de telefoon terug uit vrees voor de reacties. Dat de Moslimexecutieve geen vragende partij was, stond in het stuk. En op de website van diezelfde Moslimexecutieve staat het Offerfeest wel degelijk op 1 september ingepland. De kans dat het op een andere dag valt, is bijzonder klein.
Enkele factchecks later zei Verheyden dat veel berichten misschien geen ‘fake news’ waren, maar wel erg kort door de bocht, omdat ze gelezen en vooral aangeklikt moeten worden. Waarom? ‘Dit zijn commerciële bedrijven. Wie niet voor de openbare omroep werkt, werkt voor een privébedrijf en die moeten natuurlijk ook geld verdienen.’
Conclusie: alleen de VRT is een betrouwbaar nieuwsmedium. Zo kwam er dan toch nog ‘fake news’ van.
DS, 13-04-2018 (Tom Heremans)