Lijf en geest verbonden
 

Lijf en geest verbonden

Patricia De Martelaere (1957) vindt filosofie nutteloos, maar daarom niet minder plezierig. In haar boek ’Taoïsme. De weg om niet te volgen’ (ISBN 90 263 1806 5, 16,95 euro) beschrijft ze haar ervaringen met taichi, het uiterst traag uitvoeren van bewegingen.


Wat heeft oosterse filosofie wat de westerse ontbeert? De Vlaming Marc Van den Bossche vindt het antwoord in het nieuwste boek van zijn landgenote Patricia De Martelaere. Ze herstelt de vergissing van Descartes: dat lichaam en geest gescheiden zijn.


In de filosofie gaat het niet om het zoeken naar waarheid. Misschien is dat wel zo voor een handvol boekenwurmende academici, maar niet voor dat grote publiek dat ervoor zorgt dat boeken die de troost van het filosoferen beloven, naast werken met oosterse wijsheden prijken in de bestsellerslijst. Mag dat nog gezegd worden, straks twee maanden na het einde van de Maand van de Filosofie, waar nu net ’waarheid’ het centrale thema vormde?

Als het over waarheid gaat, tonen filosofen, vooral de academici onder hen, zich vaak op hun smalst. Zo bestond het Simon Blackburn, hoogleraar in Cambridge, om in het Vlaamse weekblad Knack te beweren dat postmoderne filosofen als Richard Rorty de voorbije jaren nogal meesmuilend hadden lopen doen over de waarheid. En dat die volgens Rorty en consorten toch niet bestaat, de waarheid. Kort door de bocht gaan, heet dat. Richard Rorty is een pragmatist. Voor het pragmatisme hangt waarheid samen met een praktijk: waar is wat werkt, wat goed is voor ons. Ze is dus afhankelijk van een context, de waarheid, en niet universeel gegeven. Aan mijn studenten vertel ik dan meestal een verhaaltje over twee nogal uiteenlopende culturen om dit te illustreren. Stel: een wetenschapper voert vandaag in Californië een experiment uit in een voor omgevingsfactoren afgeschermd laboratorium. Haar of zijn collega in, pakweg, Tibet moet dan morgen in een even steriel laboratorium dezelfde resultaten kunnen bekomen met hetzelfde experiment. Die experimenten ondergaan dan geen invloed van een verschillende cultuur of traditie. Hun waarheid kan gecontroleerd worden. Stappen die wetenschappers echter uit hun maagdelijke lab en begeven ze zich in het woelige gewriemel van hun leefwereld en hoe ze daar vorm en zin aan geven, dan ontsnappen de daaruit resulterende handelingen gegarandeerd aan de mogelijkheid tot contextonafhankelijke herhaling. De collega’s in Californië en Tibet zullen hun leefwereld anders inkleuren. Leven is niet steriel en ondergaat altijd de invloed van omgevingsfactoren.

Ik ga hier natuurlijk op mijn beurt kort door de bocht. Een aantal ethische en humanitaire waarden staat ongetwijfeld boven elke context verheven. Maar toch: als het gaat om het eigen leven en de weg die mensen daar willen gaan, hoe ze die zin en betekenis en kleur geven, dan lijkt een zacht cultuurrelativisme me niet ongepast. Waarheid staat er in het meervoud.

Bekijk het lijstje met filosofieboeken dat momenteel goed blijkt te verkopen. Boeken gaan er over de troost van de filosofie, over schoonheid, over geluk volgens de dalai lama, maar ook – in paperback – over de vergissing van Descartes. Descartes is de man die enkele eeuwen geleden de westerse filosofie het pad van het exacte denken wilde opsturen. Waarheid stond voortaan synoniem voor zekerheid. Fenomenen die aan een strikte en exacte rationaliteit ontsnapten hoorden daar eigenlijk niet meer thuis. Dat gaat dan – vooral – over emoties en over onze lichamelijkheid. Net de thema’s die wel ter sprake komen in die filosofische bestsellers. Ze komen ook aan bod in boeken die het hebben over oosterse filosofie. Welke fascinatie gaat er dan wel uit van die oosterse wijsheden? Wat hebben zij, dat het wat steriele westerse denken de laatste eeuwen blijkbaar verloren heeft? Ik gok: het gaat hun niet om die hardnekkige queeste naar waarheid. Waar het hun wel om gaat: om een doorleefde wijsheid. En die wijsheid heeft vaak alle uitstaans met emotie en met lichamelijkheid.

De Vlaamse filosofe en romanschrijfster Patricia De Martelaere heeft net een introducerend boek uit over taoïsme (bij uitgeverij Ambo). Lectuur van dat zeer aansprekende werk maakte mij – absolute leek als het gaat om oosterse denkwijzen – helemaal duidelijk waar die fascinatie voor oosterse wijsheid van uitgaat. De Martelaere zet vanaf het begin de toon. Door haar jarenlange beoefenen van taichi, het uitvoeren van bepaalde bewegingen in slow motion, ontstond haar interesse voor het taoïsme. Zij leerde er hoe gedachten en gevoelens verbonden zijn met elementaire lichaamsbewegingen. Ziet u de parallel: gedachten ontstaan niet in het steriele laboratorium van onze noest naar waarheid zoekende geest, neen, ze zijn gesitueerd in onze leefwereld en hoe wij ons daar lijfelijk in bevinden.

Wat voor ons theorie is, zegt De Martelaere, is in het taoïsme onlosmakelijk verbonden met een bepaalde lichaamservaring. Nog belangrijker (lijkt me): het taoïsme heeft het over specifieke technieken om het bereik van deze ervaring te veranderen en het lichaam te transformeren.

Ik leer in dit boek hoe het oosterse denken steeds in nauwe samenhang verkeert met geneeskundige bekommernissen. Veel meer dan in de westerse geneeskunde gaat het in de Chinese geneeskunst om de samenhang van lichaam en geest. Om hoe gevoelens en gedachten bepaald worden dóór en bepalend kunnen zijn vóór fysieke toestanden. In het Westen kan een filosoof probleemloos de bevindingen van de geneeskunde naast zich neerleggen of koudweg negeren, zegt Patricia De Martelaere. Maar in het taoïsme gaat het helemaal om de samenhang van een innerlijke training en een algemene geneeskunde van het lichaam. Filosofie kun je dan niet meer definiëren als een theorie van de kennis, maar wel als een ruim begrepen praktijk. Dat wisten ’onze’ oude Grieken ook al. Niet toevallig wordt ons aan hen herinnerd in hedendaagse boeken over levenskunst. De vergissing van Descartes is geweest: die samenhang van lichaam en geest in onze levenspraktijk te negeren.

Heeft de waarheid dan geen plaats in dat taoïstische denken? Toch wel. Maar in haar meervoudige vorm. Tao betekent ’een weg’. De Martelaere: „Een zinvolle oriëntering in het leven, een route die met inzicht wordt afgelegd en die leidt tot een bepaalde bestemming.” Als werkwoord betekent tao: sturen of leiden. Dat sturen verloopt niet via een geijkte, exact te bepalen weg, maar speelt in op de beweeglijkheid en veranderlijkheid van het leven. Zoals pragmatisten dat ook vragen. Waarheid, dat wat juist is, wordt in het taoïsme niet verkregen op basis van vaste, onveranderlijke en algemeen geldende kenmerken. Het juiste verandert immers naargelang de omstandigheden en kan andere vormen aannemen voor verschillende individuen.

De aloude vraag van de filosofie, hoe je moet leven om een goed mens te zijn, ook tegenover je medemens, krijgt een zeer verrassend antwoord in de Zhuangzi, een van de taoïstische klassiekers: „Zorg voor je lichaam, dan zal de rest vanzelf sterker worden.” De tao blijkt zo een kunst te zijn, een kunde, een creativiteit in ruime zin. Anders dan bij ons is kunst er geen op zich staande culturele prestatie, zegt De Martelaere. Kunst zit er geworteld in het leven. Elitair is het al helemaal niet. De tao is in de eerste plaats een doodgewone weg, luidt het, een concrete manier om een specifieke praktijk aan te vatten en te leren beheersen. Het taoïsme pretendeert niet de juiste weg te tonen. Dat is de sterkte ervan, maar ook de zwakte. Daarmee bedoel ik: het laat ons – ik gebruik de woorden van De Martelaere – ’reddeloos over aan onszelf’. Positief: het vraagt je zelf de eigen maat te bepalen. Zoals de oud Griekse levenskunst dat al vroeg. En eigenlijk: zoals het pragmatisme dat van ons vraagt.

Het kan, denk ik, geen toeval wezen dat die fascinatie voor het oosterse denken samenvalt met een revival van de Oudgriekse levenskunst en van de pragmatistische filosofie. Ze bieden ons elk brokjes cement aan voor het bouwwerk aan ons leven. Een kant-en-klaar ontwerp hoort daar niet bij. De tijdsgeest aanvaardt dat ook niet meer.

Zoeken die vele filosofielezers van tegenwoordig naar waarheid? Of zoeken ze naar een weg? Ik denk het tweede. Ze zoeken hun Tao. Klinkt dat: de Tao van het pragmatisme?

Marc Van Den Bossche (1960) is filosoof en verbonden aan de Vrije Universiteit Brussel.


Trouw, 21-06-2006