actualiteitsforums - Waarom geschiedenis blijft fascineren

Waarom de geschiedenis ons blijft fascineren - Het verleden is een ander land

Als het loopt als de vorige drie jaren, komen morgenavond weer een 15.000 mensen af op de 'Nacht van de geschiedenis' van het Davidsfonds. Dat organiseert dan 230 activiteiten over heel Vlaanderen, van lezingen via rondleidingen, tentoonstellingen, wandelingen, evocaties, opvoeringen en diners tot filmvoorstellingen.

Gemiddeld lokt zo'n activiteit dus niet eens zeventig mensen. Die kleinschaligheid vloeit voort uit het gedecentraliseerde organisatie. Het is een vooral lokale kwestie, meestal over het lokale verleden. Het is geschiedenis dicht bij de mensen.

De Nacht van de Geschiedenis loopt zo in het spoor van andere, veel ruimere evenementen die aandacht vragen voor het verleden. De Open Monumentendag kon op zijn zeventiende editie van vorig jaar rekenen op een half miljoen participanten. Sinds 2001 is er ook elk jaar een Erfgoeddag. Vorig jaar kregen musea en archieven toen 220.000 bezoekers over de vloer.

Het evenement zelf, met alle publiciteit eromheen, bepaalt mee zijn succes. Mensen kunnen ermee een dagje uit, doorgaans op een zondag, wanneer de winkels dicht zijn en er dus niets te shoppen valt. Zo haalde de Open Bedrijvendag in Vlaanderen in 2005 zelfs 843.000 belangstellenden.

Voorts is het voor het Davidsfonds meer een verschuiving dan iets nieuws. Tenslotte hebben een vijfde van zijn zowat tienduizend activiteiten al betrekking op geschiedenis.

Maar gaat het met de belangstelling voor het verleden op en af, ze verkeert nu onmiskenbaar in een hausse, al valt dat niet makkelijk met cijfers aan te tonen. Archieven krijgen nog altijd grote drommen stamboomfanaten over de vloer, op zoek naar hun familiegeschiedenis. Het is allerminst ongewoon dat geschiedenisboeken het tot bestsellers schoppen. De volkscultuur en haar geschiedenis enthousiasmeren in Vlaanderen ruim 160.000 mensen (weliswaar vooral oudere mannen) in honderden, vaak erg lokale verenigingen voor heemkunde en aanverwante.

Op televisie halen de vele historische documentaires en films mooie kijkcijfers, zeker als ze over de Tweede Wereldoorlog gaan. Dat verleidde een Vlaams tv-maker tot de verzuchting dat hij in een programma over de Middeleeuwen het best een paar SS'ers laat opdraven.

Aan die belangstelling zit ook een politieke haak. Een betere kennis van het verleden leert dat daarin ook verborgen vlekken, donkere bladzijden en verzwegen onrechtvaardigheden schuilen. Landen die zich van een dictatuur hebben bevrijd, richten daarom waarheidscommissies op. Ook de Belgische overheid liet recent het verleden onderzoeken, naar de betrokkenheid van haar voorgangers in de moord op de Congolese premier Patrice Lumumba of bij de holocaust tijdens de Tweede Wereldoorlog.

Op de opiniebladzijden van deze krant is recent nog uitvoerig gediscussieerd over hoe de politiek, de wetenschap en het onderwijs moeten omgaan met de herinnering aan het verleden. Ondertussen wil de VN-commissie voor de Mensenrechten het recht op de historische waarheid (als een onderdeel van ,,the right to habeas data") steeds prominenter als een mensenrecht verankeren.

Het sprekendst is het aantal studenten geschiedenis aan de Vlaamse universiteiten. Heeft het vak geschiedenis in het lager en het secundair onderwijs niet altijd een te beste reputatie, dat aantal is de jongste tien jaar met een vijfde gestegen, al wacht aan het eind van een opleiding geschiedenis maar zelden een zekere of goed betaalde job.

Die toevloed van geschiedenisstudenten nuanceert het idee dat historische belangstelling alleen een zaak is van door nostalgie bevangen bejaarden, al speelt die zeker een rol.

Daarnaast is er ook nog de zogeheten historische sensatie, het loutere plezier om mentaal in een andere tijd te verwijlen. Het verleden is tenslotte een ander land, waar ze de dingen anders doen, zoals de vaak geciteerde openingszin luidt van de verder weinig gelezen roman The Go-Between (1953) van L.P. Hartley.

Maar de toenemende historische aandacht teert zeker niet alleen op escapisme. Meer dan vroeger hebben veel mensen vandaag het gevoel dat ze in een chaotische, te snel veranderende tijd leven. Dat zorgt voor onrust en onzekerheid, wat hen ertoe brengt om in het verleden op zoek te gaan naar een nieuw houvast.

Min of meer recente fenomenen als de globalisering, de migratie en de commercialisering hebben ieders leefwereld grondig van aanschijn doen veranderen. In het slechtste geval groeide daardoor de idee dat die wereld zielloos en betekenisloos is geworden. Wie dat vindt, kan hopen om in de geschiedenis een authenticiteit terug te vinden waarmee het mogelijk wordt om de eigen identiteit weer op te bouwen.

In Nederland is daarvoor zelfs een officiële commissie aan de slag, met de literatuurhistoricus Frits van Oostrom als voorzitter. Zij moet een 'canon' samenstellen met alles wat een Nederlander over het eigen verleden moet weten om een volwaardig burger te kunnen zijn.

En ondertussen blijft de geschiedenis een vat vol boeiende verhalen. Daarvan krijgt de mens, die in wezen een verhalend dier is, nooit genoeg.

Marc Reynebeau is redacteur van deze krant. Elke dag beantwoordt de redactie een actuele vraag.

DS, 20-03-2006 (Marc Reynebeau)