’s Avonds langer licht, maar ’s ochtends?
 

Waarom is het ’s avonds al langer licht, maar ’s ochtends nog niet?


Terwijl de dagen ’s avonds al langer worden, kort de dag ’s ochtends nog steeds in. Wat verklaart dat opmerkelijke fenomeen?


Dit weekend is het eindelijk zover: met de komst van de winter worden de dagen opnieuw langer. Maar, zo merkt collega Veerle Beel op, daar is iets geks mee aan de hand. Terwijl het ’s avonds langer licht is, wordt het ’s ochtends niet vroeger licht. Integendeel: het tijdstip waarop de zon aan de hemel komt, schuift nog steeds verder op. De dag wordt dus wel langer aan het einde, maar korter aan het begin.

Veerle heeft – zoals meestal – gelijk. Op kerst, vier dagen na het aanbreken van de winter, zal de zon 2,5 minuten later ondergaan. Maar ook 1,5 minuut later opkomen, waardoor het overdag in totaal maar 1 minuut langer licht is.

Die tegengestelde beweging zien we al sinds 13 december, zo blijkt uit de cijfers van de Koninklijke Sterrenwacht, en ze zal ook nog tot en met 30 december aanhouden. Pas vanaf 31 december lengen de dagen aan het einde én het begin van de dag.

In Quito, de hoofdstad van Ecuador, zouden ze verwonderd opkijken van onze verwondering. Daar is die opmerkelijke beweging vaste prik. Quito ligt pal op de evenaar, dus seizoenen kennen ze er niet: het is er het hele jaar door ongeveer 12 uur licht. Als de zon later opkomt, moet ze dus ook later onder – en vice versa.


Ellipsvormige baan

In tegenstelling tot wat je misschien zou verwachten, komt de zon in Quito niet klokvast om 6.00 uur op en gaat ze niet klokvast om 18.00 uur onder. Soms komt de zon te vroeg op (vóór 6.00 uur), en soms te laat. Dat komt doordat een ‘zonnedag’ niet exact 24 uur duurt. Soms moet een aardbewoner net iets langer dan 24 uur wachten om de zon twee keer na elkaar exact op de middaglijn (bij ons in het zuiden) te zien, soms iets korter.

Dat wordt veroorzaakt door twee factoren, legt Leen Decin, professor astronomie aan de KU Leuven, uit. “De baan van de aarde rond de zon is niet perfect cirkelvormig, maar een beetje ellipsvormig. Daardoor beweegt de aarde soms sneller, en soms langzamer.” In januari staat de aarde het dichtst bij de zon, en gaat de aarde het snelst rond de zon. De aarde blijft echter wel met dezelfde snelheid rond haar eigen as draaien, maar door de hogere snelheid in de baan rond de zon moet de aarde iets verder draaien tegen dat de aardbewoner de zon aan de horizon ziet (en weer ziet verdwijnen). Het omgekeerde doet zich voor als de aarde trager rond de zon draait. Bovendien staat de aarde niet loodrecht op de baan rond de zon, maar licht gekanteld.

Die twee effecten samen maken dat rond deze tijd een zonnedag soms tot bijna een halve minuut langer duurt. Dat is verwaarloosbaar, maar als je al die seconden cumuleert, kom je aan een achterstand die zelfs de NMBS als een vertraging zou beschouwen. In februari loopt de zon maar liefst 14 minuten achter op onze kloktijd. In november loopt de zon maar liefst 16 minuten voor.

Als louter die twee effecten zouden spelen, dan zouden we van begin november tot halfweg februari merken dat zowel zonsopgang als zonsondergang elke dag iets later plaatsvindt – zoals in Quito het geval is. Maar in onze contreien krijgen die effecten concurrentie van een ander effect: dat van de seizoenen, eveneens veroorzaakt door de helling van de aarde. Doordat de dagen na 21 december langer worden, merken we op onze klok al snel de ‘achterstand’ van de zon bij de zonsopgang niet meer. Daardoor is de periode waarin de dagen langer worden ’s avonds én korter ’s ochtends relatief kort.

Vóór de invoering van de universele tijd was het ons wellicht niet opgevallen. Toen werden de klokken telkens wat bijgesteld zodat de zon om 12 uur lokale tijd in het zuiden te zien was. Nu lopen onze klokken regelmatiger, maar doorheen het jaar minder synchroon met de beweging van de zon aan de hemel. “We zijn nu meer gefocust op onze dagelijkse kloktijd dan op de subtiele verschuivingen in de natuurlijke zonsopkomst en -ondergang”, besluit Decin.


DS, 20-12-2024 (Dries De Smet)