Pushbacks
 

‘In mijn 22 jaar als agent heb ik zulke vernederingen nog nooit gezien’


Aan de Turks-Griekse grens worden migranten uitgekleed, geslagen en illegaal heen en weer geduwd. De Standaard ging op zoek naar de 92 mannen die vorige week naakt en gewond werden aangetroffen in Griekenland.


‘Hallo dokter, alstublieft, ik wil u vragen of u een lichaam heeft ontvangen dat lijkt op dat van mijn broer?’ Pavlov Pavlidis scrolt door talloze angstige Whatsappberichten op zijn telefoon. Er zitten foto’s bij: een 17-jarige Syrische jongen kijkt recht in de camera, een jonge vrouw lacht voor een monument in Teheran. De arts krijgt duizenden berichten. Ze komen uit alle hoeken van de wereld, zelfs uit Vietnam of Bangladesh. ‘Mijn broer is uit de boot gevallen in de rivier de Evros tussen Griekenland en Turkije. Ik weet niet of hij leeft, dood is of in de gevangenis zit. Kunt u mij alstublieft helpen?’

Pavlidis is de hoofdarts van het mortuarium in Alexandroupolis, een Griekse stad dicht bij de grens met Turkije. Lichamen van migranten die de oversteek niet hebben gehaald, komen bij hem terecht. Sinds Pavlidis 22 jaar geleden aantrad, heeft hij 589 lichamen geborgen. ‘Helaas is dat maar een fractie van het aantal overleden migranten aan de grens’, zegt de arts. ‘De Turken maken niet bekend hoeveel zij er vinden. En veel lichamen worden überhaupt nooit gevonden.’ De meeste familieleden, of ze nu vanuit België, Marokko of Maleisië bellen, kan hij niet helpen. ‘Niemand telt het aantal vermiste migranten en vluchtelingen, maar aan mijn berichten te zien, zijn het er vele duizenden.’

Hij zet een oude schoendoos vol plastic tasjes op tafel. Het zijn de bezittingen die de migranten bij zich droegen toen ze stierven: van Koranverzen, koptische kruisjes, foto’s van geliefden, frames van dure zonnebrillen tot gebedskralen. Op één armband staat ‘I believe’. Het lukt Pavlidis zelden om iemand identificeren, maar hij gooit niets weg. ‘De voornaamste doodsoorzaken voor migranten zijn verdrinking en onderkoeling. Als ze gevonden worden, zijn de lichamen tot op het bot aangevreten door wilde dieren en insecten. Ze zijn onherkenbaar.’ Hij bewaart de lichamen tot twee jaar na het overlijden, in de hoop dat ze niet naamloos begraven moeten worden. Buiten in de parkeergarage liggen ze, in twee zoemende koelcontainers van het Rode Kruis.

De Turks-Griekse landgrens is altijd dodelijk geweest, vissers vonden al lijken in hun netten toen Griekenland nog een dictatuur was. Maar dit jaar kreeg Pavlidis meer lichamen binnen dan ooit. Sinds januari zijn het er al 59. ‘Deze week braken we het jaarrecord, en geen haan die ernaar kraait’, zegt hij. ‘Opvallend: voor het eerst zijn er meer slachtoffers van auto-ongelukken dan van onderkoeling. Smokkelaars slaan op de vlucht voor de grenswacht en rijden tegen een boom. Soms zitten er negen mensen in zo’n auto, die dan allemaal op slag dood zijn.’

Bittere propagandastrijd

Pavlidis onderzoekt niet alleen de doden. Aan de Evros-rivier werden vorige week vrijdag 92 migranten aangetroffen zonder kleren. Acht van hen werden door de Griekse grenswacht naar zijn ziekenhuis in Alexandroupolis gebracht. De mannen waren zwaar toegetakeld aan hun voeten, vertelt de arts. Hij toont foto’s van bloeduitstortingen en open wonden. ‘Ze vertelden dat “de gendarme” hen had gefolterd. Ze waren geslagen met de achterkant van een geweer’, zegt Pavlidis. ‘Die verklaring past bij de letsels die ik zag. Het is alsof het de bedoeling was om de migranten kreupel te maken. Maar wat er precies is gebeurd, kan ik u niet vertellen.’

Het incident is het onderwerp van een bittere propagandastrijd tussen de Grieken en de Turken. De Griekse minister van Migratie, Notis Mitarakis, plaatste een foto op Twitter van de 92 naakte mannen. Je ziet ze angstig en verkleumd hurken in het hoge gras. Mitarakis schreef daarbij dat het ‘Turkse gedrag een schande is voor de beschaving’. Turkije reageerde woest en ontkent elke betrokkenheid. De Turkse viceminister* van Buitenlandse Zaken sprak van ‘manipulatie en oneerlijkheid’.

Wat er precies met de mannen is gebeurd, blijft onduidelijk. Journalisten die hen wilden interviewen, werden op het laatste moment weggestuurd. Ook De Standaard kreeg geen toegang tot de mannen. ‘Ze zijn op dit moment nog te kwetsbaar om aan de media te worden blootgesteld’, aldus het Griekse ministerie van Migratie.

Volgens critici grijpen de Grieken het incident aan om de aandacht af te leiden van hun beleid. Een vertrouwelijk rapport van het Europese anticorruptieagentschap Olaf, dat vorige week door Der Spiegelwerd gepubliceerd, documenteert gewelddadige pushbacks door de Grieken. Het Europese grensagentschap Frontex is daar volgens Olaf niet alleen van op de hoogte, maar is er ook deelgenoot van. Frontex zou volgens het rapport bewust wegkijken wanneer de pushbacks plaatsvinden.

‘Dat Griekenland hiermee naar buiten komt, is op zijn zachts gezegd hypocriet’, zegt Hope Baker van het Border Violence Monitoring Network. Haar organisatie documenteert al vijf jaar illegale pushbacks door de Griekse autoriteiten. Op de website staan honderden gedetailleerde getuigenissen. ‘Of je werd teruggestuurd of niet, kon vroeger afhangen van welke grenswachter je aanhield. Maar sinds 2020 zijn pushbacks deel van een georganiseerd beleid.’ Er zit een goed gedocumenteerde strategie achter, zegt ze. ‘Mensen worden aangehouden en naar dezelfde verlaten militaire basissen gebracht. Daarna worden ze in groepen van honderd en meer de grens overgezet.’

Daar komt vaak geweld aan te pas. ‘In 25 procent van de gevallen werden de mannen gedeeltelijk of helemaal uitgekleed. Mensen werden geslagen en hun telefoons werden afgenomen. Dat gebeurt onder toezicht van de Europese autoriteiten.’

Terwijl de coronacrisis en de Oekraïne-oorlog de aandacht opzogen, werd de Europese landgrens met Turkije in stilte dodelijker dan ooit. ‘Het is niet uitgesloten dat Griekenland de migranten zelf eerst heeft overgezet en Turkije hen daarna heeft teruggeduwd’, zegt een goedgeïnformeerde VN-functionaris op voorwaarde van anonimiteit. ‘Beide kanten gebruiken geweld, dat weten we. Dat gepingpong kost mensenlevens. En wie voor zijn rechten durft op te komen, loopt risico’s.’

Littekens

Dinsdagavond, het Turkse grensstadje Edirne. In een café aan de boulevard Talat Pasa drinken vluchtelingen en migranten koffie. Ze komen van Syrië, Marokko, Tunesië en Iran. Een man die verder niets wil zeggen, komt uit Bangladesh. ‘Of we al eens een Griekse pushback hebben meegemaakt?’ Bilal (21) uit Algerije knikt. ‘Broer, we zitten allemaal onder de littekens. Kijk naar ons en je ziet wat ze met ons doen.’ Een voor een stropen ze hun mouwen en broekspijpen op. Twee jongens hebben enorme littekens in hun armen en dij. ‘De Bulgaren sturen hun Duitse herders op ons af. Ze lachen terwijl je wordt gebeten’, zegt Bilal. ‘Toch zijn de Grieken erger.’

Bilal kwam zes maanden geleden naar Edirne. Zijn broer woont in Frankrijk, hij wil ook die kant op. ‘In Algerije is geen toekomst. Ik wil gewoon kunnen werken, een relatie beginnen en rust vinden’, zegt hij. Eerst huurde hij een smokkelaar in, maar hij werd gepakt en verloor zijn geld en telefoon. ‘De Grieken zijn monsters. Ze haten ons. Ze haten migranten. Een dikke man bleef mij slaan. Hij noemde mij klootzak en zei dat ik terug moest naar mijn land. Ik zweer het je, ik dacht: deze man gaat mij doden.’ Bilal zegt dat de Griek hem vroeg naar de code om zijn gsm te openen. ‘Hij heeft mijn telefoon gestolen.’

Salah (29) uit Irak toont foto’s van Bilal na de pushback. Hij zit onder de blauwe plekken en heeft een gezwollen oog. Ook Salah werd al een paar keer teruggeduwd. Hij wandelde eens drie dagen lang door het bos voor hij zichzelf aangaf. ‘Ik had geen eten, ik heb uit de plassen in de bossen gedronken. Mijn huid was helemaal geel. Op het einde smeekte ik om hulp. De eerste agent die me meenam, was vriendelijk en gaf mij sap.’ Bilal reageert vol ongeloof. ‘Gaf hij je sap?’ Salah knikt. ‘Hij gaf me sap, maar daarna kwam zijn collega en kreeg ik een pak slaag. Ze hebben mijn T-shirt uitgetrokken, mijn schoenen weggegooid en me terug naar Turkije geduwd.’

De volgende dag nemen de twee mannen me mee door Edirne. Naar de kraakpanden en de smoezelige tentenkampen onder de brug. Langs het hotel Limon, waar Syrische gezinnen in de kelder op elkaar gepakt slapen, wachtend tot een smokkelaar hen naar de Griekse stad Thessaloniki kan brengen. ‘Vroeger betaalde je 2.000 euro om Europa binnen te raken. Nu betaalt zo’n gezin 5.000 euro om alleen tot Thessaloniki te komen’, zegt Salah. ‘Dan moeten ze nog naar Noord-Macedonië en via Servië en Kroatië door de Balkan. Overal zijn er grenshekken, overal gebeuren pushbacks. Ze zullen pas veilig zijn als ze in Oostenrijk aankomen. Dat kan tienduizenden euro’s kosten.’

Salah en Bilal slapen bij een Turks gezin, samen met vier andere migranten. Binnen laat Bilal zien hoe de smokkelindustrie werkt. ‘Vroeger had je Facebookgroepen, maar die worden gemonitord. Alles is ondergronds gegaan.’ Hij toont de berichten van een Koerd die hem naar Griekenland wilde brengen voor 1.500 euro. ‘Je spreekt een prijs af en laat dat bedrag achter in Turkije. Als je veilig aankomt, geef je aan de telefoon een code door, waarmee de smokkelaar zijn geld kan krijgen’, zegt Salah. ‘Maar meestal kom je niet veilig aan, die Grieken zijn schoften.’ Een van de huisgenoten, Sami (37) uit Algerije, onderbreekt hem. ‘Niet alleen de Grieken, Salah. De Turken zijn geen haar beter.’ Sami spreekt van een kat-en-muisspel. ‘Nadat de Grieken mij hadden teruggestuurd, hebben de Turken mij opnieuw teruggeduwd. Ik ben twee keer heen en weer gegaan over de grens, zonder eten, voor ik eindelijk terug mocht naar Edirne.’

De verhalen liggen voor het rapen in Edirne. Dat de Europese leiders wegkijken is een bewuste strategie, zegt Gerald Knaus, de bedenker van de EU-Turkijedeal. Hij stelde het plan in 2016 voor om de migratieroutes beter te organiseren. ‘De Duitse minister van Buitenlandse Zaken, Annalena Baerbock, kwam deze zomer naar Griekenland en zei dat pushbacks verkeerd zijn, maar dat we niet weten wat er precies aan de grens gebeurt. Dat is onzin. We weten het wel. Het Olaf-rapport is aan alle lidstaten overgemaakt. Dat geen enkele regering heeft beslist om de conclusies te delen met haar bevolking – dat het grensagentschap toekijkt op illegale pushbacks én staalhard liegt tegen het Europees Parlement – is hoogst problematisch.’

Pushbacks zijn zowel officieus als officieel deel geworden van het beleid, zegt Knaus aan de telefoon. ‘Toen Polen vorig jaar migranten terugduwde naar Wit-Rusland zonder hen de kans te bieden om asiel aan te vragen, werd er geen inbreukprocedure gestart. De Europese Commissie heeft dat laten gebeuren. Daarmee zijn pushbacks voor het eerst openlijk deel geworden van de strijd tegen irreguliere migratie. We zouden die strijd anders kunnen voeren, door met landen van herkomst te onderhandelen over terugkeerakkoorden en legale routes. Maar Europa kiest om het pad van mensenrechten en de rechtsstaat de verlaten. De Hongaarse premier Viktor Orban zei in 2014 dat iedereen uiteindelijk voor zijn aanpak zou kiezen. Hij krijgt gelijk.’ Het Europees Parlement besloot deze week daarom om de financiering van Frontex niet goed te keuren.

Spionagesoftware

Toen in maart 2020 13.000 migranten tegelijk de oversteek waagden, op aansturen van de Turkse president Recep Tayyip Erdogan, beloofde de Europese Commissie 700 miljoen euro in de Griekse grensbewaking te investeren. Aan de Griekse kant van de grens zijn de resultaten al te zien. Het wemelt van de soldaten. Overal rijden splinternieuwe jeeps door de katoenvelden. De grenswacht gebruikt ook geluidskanonnen, drones en hypermoderne infraroodcamera’s. Het betonnen grenshek – waarvan de premier deze week heeft beloofd dat hij het zal uitbreiden – betaalt Griekenland zelf. De EU mag volgens de grenscode van Schengen geen grenshekken financieren.

‘Ik wist al dat je hier was nog voor je me belde’, zegt Derventlis Dimitris. ‘Je was in de stad gesignaleerd.’ Dimitris is het hoofd van de vakbond van de grenswacht. Hij is de enige grenswachter die mag spreken met de pers. ‘Het is verschrikkelijk wat er met die 92 migranten is gebeurd’, zegt hij. ‘In mijn 22 jaar als agent heb ik nog nooit zulke vernederingen gezien. We hebben hen eten, kleding en eerste hulp gegeven. Velen waren zwaar geslagen door de Turkse gendarme.’ Dat Griekenland zelf ook geweld zou gebruiken bij pushbacks noemt Dimitris ‘Turkse propaganda’. Gevraagd of de migranten in Turkije dan massaal liegen, reageert Dimitris bits: ‘Ik heb uw vraag al beantwoord.’

Het wordt moeilijker om het narratief van de Griekse overheid te controleren. Aan het asielzoekerscentrum in Fylakio, waar de 92 mannen verblijven, stuiten we op een gesloten poort. Achter twee rijen prikkeldraad en een hoog elektrische hek zien we beweging, maar we krijgen niemand te spreken. Ook berichten over de pushbacks is haast onmogelijk geworden. De Evros-delta, een beschermd natuurgebied met kostbare flora en fauna, is een militaire zone. Journalisten, activisten en andere waarnemers mogen er niet komen.

‘Het licht dreigt uit te gaan aan de grens, terwijl onze blik meer dan ooit nodig is’, zegt Hope Baker. De Turkse partner van het Border Violence Monitoring Network, Josoor, sloot vorige maand de deuren. De organisatie verloor haar financiering en werd systematisch geïntimideerd door de Turkse autoriteiten. De medewerkers voelen zich getraumatiseerd en willen niets meer zeggen. Baker zelf besloot deze zomer ook om Griekenland te verlaten. ‘Vroeger was Thessaloniki een veilige haven. Mijn organisatie bood er eten en douches aan voor iedereen, ook mensen zonder papieren. De laatste jaren is de politie meerdere keren binnengevallen. Mensen die soep kwamen halen, stonden plots een week later terug in Turkije.’

Ook Baker werd geïntimideerd. ‘Mijn partner werd aangehouden en meegenomen, zonder aanleiding. De politie zei: “Jij klootzak, we weten wie je bent.”’ Na de aanhouding deed de telefoon van Bakers partner vreemd. Ook die van haarzelf haperde. ‘We zagen apps opengaan zonder ze aan te klikken, we hoorden een echo en programma’s haperden.’ Omdat eerder dit jaar werd onthuld dat de Griekse overheid spionagesoftware inzet tegen journalisten, besloot Baker een nieuwe telefoon te nemen. ‘Ik wacht het onderzoek af. We moeten nog zien of mijn partner en ik werden bespioneerd.’ Het maakt het werk onmogelijk, zegt Baker, die terug naar het VK verhuisde. ‘We werken met vertrouwelijke persoonlijke info van mensen op de vlucht die slachtoffer zijn van overheidsgeweld.’


DS, 22-10-2022 (Kasper Goethals)