Een voorbeeldig leven
 

Een voorbeeldig leven

Rik Torfs


Politici hebben een voorbeeldfunctie. Een waarheid als een koe, niet? Leraren ook. En voetballers, voorbeelden voor onze jeugd. Professoren. Bedrijfsleiders. Magistraten. Misschien zelfs journalisten. Allemaal mensen met een voorbeeldfunctie. En er zijn er nog. Meer zelfs: wie heeft er geen?


Dat talloze mensen een voorbeeldfunctie hebben, is gesundes Volksempfinden. Althans vandaag. Pakweg twintig jaar geleden veel minder. En in de jaren zestig van vorige eeuw werden voorbeeldige mensen van hun voetstuk gehaald, ook al omdat de grens tussen deugdzaam gedrag en onversneden hypocrisie vaak flinterdun bleek. Geen schijnheiligen zonder heiligen. Maar niet geklaagd, de strenge moraal die een halve eeuw geleden verslagen leek, is helemaal terug.

Vlees derven is weer mode, zolang het geen vasten heet. Alcohol is fout, elk glas is er een te veel. Mensen zijn gauw beledigd, elk verkeerd woord is een verboden vloek. Er is één waarheid, wie een andere mening heeft, is moreel fout. We moeten onze gevoelens tonen, vooral als we ze niet hebben. We moeten zeggen dat we zeggen wat we denken, ook al denken we iets anders. O meedogenloze moraal!

En dit keer lukt het allemaal zonder katholicisme, paters of pastoors. Ons schuldgevoel is niet langer christelijk, maar schijnbaar ingegeven door de rede, waardoor het minder gemakkelijk te bestrijden valt. Een mens kan er immers zonder gevaar voor kiezen geen christen te zijn, maar brengt zijn positie in gevaar wanneer hij zich als onredelijk ontpopt.

En toch… Ik geloof niet in een strakke moraal, evenmin in een samenleving waarin de voorbeeldige lieden elkaar voor de voeten lopen. Natuurlijk moeten mensen, zeker als ze een belangrijke functie vervullen, de wetten van het land naleven, met een sanctie tot gevolg wanneer ze die overtreden. Maar of hun gedrag op alle punten voorbeeldig dient te zijn? Neen. Wat betekent dat trouwens, voorbeeldig op alle punten? Moet de premier thuis de helft van de huishoudelijke taken opnemen? Ik heb het nooit zo horen zeggen, doch eigenlijk is dat enkel de logische consequentie van zijn voorbeeldfunctie.

Misschien moeten we maar eens naar de nadelen van een voorbeeldig leven kijken. Drie nadelen slechts, er is ook nog sportnieuws in de maandagkrant.

Vooreerst heet voorbeeldig te zijn wie geen fouten maakt. Nooit een glas te veel, een woord te scherp, een verlangen te wild of een gedachte te donker. Voorbeeldig is wie een parcours sans faute aflegt. Dat is meteen de miserie van sommige katholieke heiligen: in hun ijver om niets fouts te doen, vergaten ze het goede. Hun deugdzaamheid was hun zwakke plek.

Soms vloeit wat goed is voort uit het gebrek. Dat besefte Simon Vestdijk (1898-1971) wanneer hij over de kunstenaar en de moraal schreef: ‘Bestaat er een afzonderlijke moraal voor kunstenaars? Het maatschappelijk gedrag van bijna iedere kunstenaar legt er dagelijks getuigenis van af. Men zal er goed aan doen hem dit niet te zwaar aan te rekenen, indachtig aan de onschatbare waarden die hij het mensdom schenkt, en waarbij men wat onbetrouwbaarheid (…), wat dronkenschap en nachtbraak en een tikje overspel op de koop toe dient te nemen.’

Tweede nadeel van de voorbeeldfunctie: ze leidt tot het harde oordeel. Want waarom geloven wij erin? Niet om voorbeeldige politici of leraren na te volgen, maar om niet-voorbeeldige te straffen. De voorbeeldfunctie geeft ons de kans wie faalt meedogenloos te behandelen. Een politicus die met net iets te veel alcohol in zijn bloed aan het stuur wordt betrapt, kunnen we genadeloos kapittelen. Moet aftreden als hij niet op tijd door het stof kruipt. Door van anderen een voorbeeldfunctie te vragen, verklaren we hen bij falen vogelvrij. Morele eisen legitimeren onze wreedheid, martelingen en inquisitie niet uitgesloten. Zoals weleer.

Ten slotte mijn derde bezwaar. Wie zijn onze echte voorbeelden? Vaak onzuivere lieden van vlees en bloed die onverdroten naar het goede zochten terwijl ze nu en dan het kwade deden. Leraren die af en toe dronken waren, maar de werkelijkheid toonden achter de waarheid zoals de tijdgeest die opdiste. Politici met een slecht karakter, niet hengelend naar de gunst van de kiezer maar hem dienend door hem af en toe tegen te spreken. Ondertussen verwaarloosden ze enthousiast hun partner. Of misschien ook niet.

Wat zijn we met zuiverheid, in tijden die moed vragen?

Rik Torfs is rector van de KU Leuven


DS, 06-02-2017