Vanwaar komt de revival van het vasten?
 

Dagen zonder vlees, alcohol, smartphone, auto, mail, ...


Een maand lang geen alcohol drinken, veertig dagen vlees laten, de smartphone aan de kant leggen: de moderne mens ontdekt opnieuw het belang van vasten in tijden van overdaad. Maar waarom moet het tegenwoordig zo radicaal? ‘Wie niet meedoet, wordt geculpabiliseerd.’


Alles of niets. Ascese of exces. De strenge boetedoening na het bacchanaal. Tussen die twee polen schippert de westerse mens tegenwoordig, en dus ook de Vlaming.

Verschillende recente initiatieven leggen die tweestrijd bloot. De laatste in het rijtje: Tournée Minérale, een campagne van Stichting tegen Kanker en De Druglijn die de deelnemers aanmoedigt om een maand lang geen druppel alcohol aan te raken. De actie, die volgt op de rijk gevulde tafels van de eindejaarsfeesten en nieuwjaarsrecepties, telt al meer dan zestigduizend deelnemers, een ongezien groot aantal. Niet alleen individuen, maar ook grote organisaties mikken op een droge februari: de Christelijke Mutualiteit en steden als Oostende en Hasselt doen mee met allerlei acties. Recepties zonder bier of wijn, geen drank meer in de kantine.

In diezelfde sfeer van overdaad en onthouding past ook het nieuws van het (over)leven zonder smartphone (DS 25 januari) . Ruim een vijfde van de gebruikers zoekt manieren om drastisch minder tijd te verspillen aan het machientje, 3 procent kiest voor de radicale aanpak en leeft zonder, of ruilt die voor een gsm zonder internetverbinding.

En past Dagen Zonder Vlees, dat binnenkort opnieuw van start gaat, ook niet in dat stramien? De aantallen getuigen alvast van een grote, innerlijke bereidheid om een tijdlang weinig of geen varkenskoteletten of stoofvlees meer te eten. De vorige editie telde meer dan negentigduizend al dan niet tijdelijke vegetariërs, die op die manier acht miljoen baden water bespaarden. Geen klein bier allemaal.


Persoonlijke apocalyps

Maar wat verklaart dat massale succes? Vanwaar de breed gedeelde keuze voor versobering? Waarom klinkt die lokroep naar zuiverheid zo aantrekkelijk?

Deels misschien omdat dergelijke initiatieven onderhuids de angst aanwakkeren. Ze zinspelen subtiel en minder subtiel op een apocalyptisch toekomstscenario. Zeker wat ons persoonlijke lot betreft: misbruik van alcohol leidt mogelijk tot levercirrose, tot allerhande kankers, en verhoogt dus het risico op een vervroegde, pijnlijke dood. Maar ook maatschappelijk en ecologisch dreigt een variatie van het einde der tijden: watertekort, de opwarming van de aarde, klimaatoorlogen, giftige lucht.

Dezelfde dystopische beklemming dreigt bij de smartphone. Een doorgeschoten elektronische verbondenheid verengt op den duur het fysieke en menselijke contact. De ander, maar ook het constant typende zelf verworden tot een uitgeleefd, wezenloos wezen, tot een smombie, een lugubere samentrekking van smartphone en zombie.

Kortom, de overvloed temperen moet het onheil uitstellen, op de lange baan schuiven, liefst tot in het oneindige. In die zin zinspelen de verschillende bewustmakingsacties op een soort erkennen van een inherente schuld. Een emotie die een instituut als de katholieke Kerk schaamteloos en eeuwenlang uitbuitte en strategisch inzette, iets wat tot op de dag van vandaag nog steeds een rol van betekenis kan spelen. De vraag naar versterving valt niet op een koude steen, maar in cultureel bewerkte bodem.

Daarom ook mag het niet geheel verbazen dat Dagen Zonder Vlees rijmt met de vastentijd. De actie begint op dezelfde dag en duurt precies even lang.

Maar volgens de Gentse filosoof Johan Braeckman is die drang naar ‘een tijdelijk minder, minder, minder’ van alle periodes. ‘Het zit diep in de menselijke natuur verankerd. De Grieken deden het, de Romeinen deden het, het gebeurde in de Oudheid en al heel vroeg in India. En het fenomeen lijkt niet meteen te verdwijnen. Integendeel, ik zie het zelfs toenemen in de toekomst, omdat de impulsen, de prikkels langs alle kanten onafgebroken komen. Door de algemene welvaart en de mogelijkheid om de meeste wensen en lusten direct te bevredigen, groeit tegelijk de noodzaak tot een soort symbolisch verzet tegen die veelheid. Vasten komt in dat opzicht, misschien meer dan ooit, neer op een poging om weer wat grip te krijgen op het leven, op de tijd, op de omgeving, op de materialiteit. Het roept die complexiteit een halt toe, zet ze op afstand om het leefbaar te houden.’


Moet de wereld kapot?

Bijgevolg: Dagen Zonder Auto, Dagen Zonder Mail, Dagen Zonder Nieuws en Sociale Media: Braeckman ziet het allemaal nog ontstaan en uitgroeien tot een succes. ‘In principe kan elk voorwerp dat een risico inhoudt tot overvloedig en nefast gebruik tot bezinning en inkeer leiden. Al is het ene object meer geschikt dan het andere. De symboliek van het zuiveren moet zich op de materie kunnen enten.’

Voeding, en zeker vlees, vindt hij een interessant voorbeeld om zijn punt te maken. ‘Omdat rond vlees veel metaforiek hangt. Het duidt op de dominantie van mens over beest, het differentieert de bevolking in klassen die het wel en niet kunnen permitteren, en daar kwam onlangs nog de discussie over dierenleed bij. Minderen met vlees spreekt verschillende groepen op verschillende punten aan.’

Net omdat het iedereen op de een of andere manier aanbelangt gaat rond de discussie over vleesgebruik ook een sterke sociale groepsdruk uit. ‘Wie niet meedoet of de campagne kritisch benadert, krijgt al snel het verwijt dat hij de wereld kapot wil. Hij wordt een beetje geculpabiliseerd. Hetzelfde trouwens met alcohol. Ik begrijp de actie van Tournée Minérale, echt. Maar tegelijk krijgt vooral het negatieve, het zondige van drinken de meeste aandacht, terwijl het ook veel positieve elementen bevat. Het maakt mensen vrolijker en minder verlegen, wijn is lekker en zelfs een kunstvorm.’


De gulden middenmaat

Maar dan nog. Dit alles verklaart misschien de aantrekkingskracht van dergelijke campagnes, het zegt nog niets over de redenen waarom iemand all the way gaat en meteen een maand lang alle alcohol, vlees of mobiel vertier afzweert. Waarom niet kiezen voor de geleidelijkheid, voor de gulden middelmaat, zoals Aristoteles in zijn ethiek ontwikkelde? Wat is er mis met mate?

Braeckman ziet twee redenen voor die radicaliteit.

De eerste is, paradoxaal genoeg misschien, eerder persoonlijk van aard: een gebrek aan karakter, ruggengraat. Hij geeft zichzelf als voorbeeld. ‘Twintig jaar geleden stopte ik met roken. Sindsdien raakte ik geen enkele sigaret meer aan. Waarom die radicaliteit? Waarom niet gewoon minderen? Omdat ik wist dat ik zou falen, op den duur zou ik toch afglijden tot mijn ouderwetse gewoonte.’

Maar als tweede reden voor die totale overgave wijst Braeckman op de innerlijke, immanente logica van het concept zelf. Vasten en abstinentie eisen offers, doorzettingsvermogen, duidelijke diepte. Onthouding krijgt pas betekenis in de absolute ontkenning van de begeerte. ‘Wie zegt dat hij voortaan twee trappisten op een avond gaat drinken in plaats van drie, zal maar weinig respect krijgen. De omgeving, vroeger God, nu de Facebookgemeenschap, zal die zogenaamde inspanning niet echt als moeilijk, moeizaam of machtig erkennen. Wie dus de goedkeuring wil krijgen van vrienden en kennissen, wie zich van de rest wil onderscheiden, moet een uitzonderlijk regime volgen.’

Wie al die inspanningen niet ziet zitten, kan altijd nog de raad van Oscar Wilde volgen. ‘De enige manier om van een verleiding af te komen, is eraan toe te geven.’


DS, 26-01-2017 (Maarten Goethals)