Het is ónze angst die ons gijzelt
 

We leven niet in een angstcultuur omdat er aanslagen zijn, schrijft Damiaan Denys, er zijn aanslagen omdat we in een angstcultuur leven. We dragen zelf ook verantwoordelijkheid voor wat terreur met ons doet. Of beter, voor wat we terreur met ons laten doen.

Het effect van terreur is alleen te begrijpen via de dynamiek van angst. In wezen is angst anticipatie. We zijn niet bang voor wat is, maar voor wat we verwachten dat zal zijn. We zien bij een spin een groot harig monster, bij ebola een bloederige dood, bij een bebaarde moslim een bommengordel. Confrontatie met de werkelijkheid ontnuchtert de angst. Een spin wordt een spin, ebola een zeldzame ziekte, en een bebaarde moslim een bebaarde moslim. Angst berust op verbeelding, het is eigenlijk altijd een leugen. Mijn gefantaseerde anticipatie krijgt gestalte door persoonlijke herinneringen en ontmoetingen, maar ook door maatschappelijke en culturele normen.

Angst is niet alleen een individuele emotie, hij is ook een gedeelde sociale constructie. We zijn bang waarvoor de maatschappij bang is en de maatschappij is bang waarvoor wij bang zijn. Angst komt tot bloei in de wederzijdse relatie tussen maatschappij en individu, en tiert het weligst in de volgende omstandigheden: als we helemaal op onszelf zijn aangewezen, als elke controle over de gebeurtenissen ontbreekt, als de werkelijkheid geen kans krijgt tot correctie en als de behoefte aan controle zeer hoog is. Afgelopen decennia hebben we ongemerkt gezamenlijk de ideale voorwaarden geschapen opdat angst onze samenleving kon gijzelen door toenemende individualisering, globalisering, virtualisering en pragmatisering.

1. Individualisering
Op de cover van Time uit 2006 stond niemand op het spiegelende voorblad. De wereldberoemde person of the year was you. Ik, jij, wij allemaal, ieder voor zich is tegenwoordig m/v/x van het jaar. Het individu is de hoeksteen geworden van de westerse samenleving. We hebben de voorbije decennia hard gevochten voor onze individuele vrijheid, en gewonnen. We hebben het juk afgeworpen van religieuze geloofssystemen, rigide familiestructuren en politieke ideologieën. Ik moet zaterdag niet met de familie tv kijken, maar selecteer op mijn iPad zelf mijn ideale film. Ik moet zondag niet naar de kerk, maar ik kan winkelen waar en wanneer ik wil. We hebben ons ontworsteld aan de gemeenschap ten gunste van het eigen individuele, vrije ik.

Maar we hebben ook een prijs betaald. Velen vergeten dat individuele vrijheid ook gepaard gaat met individuele verantwoordelijkheid. We worden niet meer bepaald door de gemeenschap, maar er ook niet meer door gedragen. Mensen voelen zich angstiger omdat ze het gevoel hebben er alleen voor staan.

2. Globalisering
Individualisering heeft globalisering mogelijk gemaakt en zonder globalisering zou individualisering niets betekenen. Ik maak mijn wereld, en mijn wereld strekt zich verder uit dan ooit. Ik kan verder reizen, met iedereen communiceren, alle kranten over de hele wereld lezen, alle kunstwerken uit alle musea zien, onuitputtelijk naar muziek luisteren uit alle continenten. Ik leef in een wereld zonder grenzen. Maar de omvang van de wereld is te groot geworden voor een mens die altijd kleiner is dan we denken. Elke seconde druppelen gestaag maar onophoudelijk nieuwe berichten over rampen en aanslagen uit alle hoeken van de wereld mijn kleine leefwereld binnen. Ik neem de aanslag in me op, maar ik begrijp de context niet. We zijn wel geglobaliseerd, maar niet in staat ons een wereldperspectief aan te meten. Alles wordt even belangrijk. Het lijkt alsof ik de grip verlies over wat om me heen gebeurt. Ik heb het niet meer onder controle. Ik kan het niet meer voorspellen. De geglobaliseerde wereld overspoelt mij. Dus moet alles kleiner, moeten buitenlanders buiten en de grenzen opnieuw worden gesloten.

3. Virtualisering
Er is geen ontsnappen aan de geglobaliseerde wereld, want ze bestaat niet. Ze is voor een groot deel virtueel. Globalisering is enkel mogelijk door virtualisering. Internetshoppen in China, Facebookvrienden in Kaapstad, Youtubefilmpjes uit Moskou. Ik beweeg me in één dag tussen alle continenten. Mijn wereld is grenzeloos op mijn beeldscherm. De hedendaagse mens spendeert dagelijks 18 minuten aan sport, 18 minuten aan nadenken, 19 minunten aan lezen, 38 minuten aan gesprekken en 100 minuten aan Netflix. Kinderen staren gemiddeld 5,5 uur per dag naar beeldschermen. De virtuele wereld is aantrekkelijk, want ze laat zich gemakkelijk manipuleren.

Maar we vervreemden langzaam van de werkelijkheid. We kennen haar niet meer. Als ze komt, dan we zijn we verrast, ontsteld, en geschrokken. Een oorlogsjournalist bekende me zijn angst toen een soldaat in zijn been werd geschoten. Hij dacht dat hij hinkend zou wegstrompelen terwijl hij nog wat schoten afvuurt, maar zijn been was eraf, het was weg. Het onvermogen om de werkelijkheid te ervaren, maakt ons minder weerbaar en vatbaarder voor angst. Virtualisering creëert een schijnveiligheid.

4. Pragmatisering
Zonder telefoon durven we deur niet meer uit, zonder TomTom de straat niet meer op, zonder buienradar het weer niet meer trotseren. Virtualisering schept de valse illusie van controle. We hebben controle verheven tot een deugd. Wie in controle is, wordt tegenwoordig beschouwd als een geslaagd mens, een gelukkig persoon. We zijn ongemerkt verslaafd geworden aan controle. Hoe minder controle we voelen, hoe hoger we het risico op gevaar inschatten. Uiteindelijk is alles op te lossen, zoals de Nederlandse premier Mark Rutte glimlachend doet voorkomen. Alles is maakbaar. Maar niet de angst. Ze is per definitie oncontroleerbaar. Daarom zijn we zo geobsedeerd met angst en bang voor de angst. Hij wordt overweldigend omdat hij ontsnapt aan het pragmatisme.

Angst openbaart de tragiek van de moderne mens. De tragische protagonist bewerkstelligt datgene wat hij wil vermijden door het vermijden zelf. Oedipus vermoordt zijn vader en huwt zijn moeder omdat hij wil vermijden dat hij zijn vader vermoordt en zijn moeder huwt. De mens is in zijn verhouding tot angst tragisch. Uit angst onze vrijheid te verliezen aan terreur, bevangen wij onszelf in zekerheid en controle, waardoor we onze vrijheid zelf teniet doen en opofferen aan angst. Niet de terreur ontneemt het Westen zijn vrijheid, maar wijzelf door te handelen uit angst voor terreur. Blind als Oedipus voltrekken we wat we ontvluchten.

Blog DS, 30-07-2016 (Damiaan Denys, hoogleraar psychiatrie UA)