Politici overschatten de macht van de belastingwet
 

‘Politici overschatten de macht van de belastingwet’


De tax shift met daaraan gekoppeld een forse belastinghervorming is dé werf voor de regering-Michel na de paasvakantie. ‘Er is gewoon nood aan een shift van inkomsten uit arbeid naar inkomsten uit vermogen, die nood kun je niet wegpoetsen met een shift naar een andere belasting’, zegt de Nederlandse fiscalist/filosoof J.L.M. Gribnau.


‘Als politici belastingwetten maken, leven ze nog altijd met het idee van een maakbare samenleving. Maar dat is een grote overschatting van wat je met belastingwetgeving kan bereiken’, zegt de Nederlandse professor J.L.M Gribnau. Hij is economist, jurist, fiscalist maar evenzeer filosoof. Hij bekijkt ons belastingsysteem vanuit een vogelperspectief en probeert onder meer te duiden waarom het bij sommigen afkeer of een onrechtvaardigheidsgevoel oproept, en hoe dat gevoel weggenomen kan worden. ‘Dat kan alleen als iedereen zijn fair share betaalt, ook multinationals, ook al zijn er achterpoortjes in de wetgeving.’

‘Als ik persoonlijk vind dat 120 kilometer per uur op de snelweg te snel is, kan ik daar ook niets op zeggen’, zei Isabel Verlinden, een van ’s werelds fiscale topadviseurs bij consultant PwC een paar weken geleden in deze krant. ‘De wet is de wet.’ Geldt dat niet ook voor fiscale wetgeving?

‘De vergelijking loopt een beetje mank. Het is zo dat je zoveel kennis en techniek in huis kan hebben dat je kan doen of je 120 rijdt, terwijl je eigenlijk 140 rijdt. Je hebt de wet en die moet er zijn. Anders gaat iedereen zijn eigen idee van rechtvaardigheid opleggen aan de andere, en dat kan niet de bedoeling zijn. Uit die wet komt een bepaalde verdeling van de belastinglast voort. Maar elke wet vraagt om interpretatie. Als multinational kan je zoveel knowhow inhuren dat je geen euro belasting betaalt en toch binnen de wet handelt. De wet is inderdaad de wet, maar achter die wet zit ook een bepaalde bedoeling. De geest van de wet is: rij veilig, hou een redelijke snelheid aan, en we denken dat dat best met 120 kilometer per uur kan.’

‘Multinationals mogen de minst belaste weg kiezen, maar daaraan is ook een ondergrens. Ze moeten hun fair share betalen, want ze hebben ook baat bij de samenleving waarin ze actief zijn. Dat de helft van Nederland achter dijken ligt, daarvan profiteert elke multinational hier. Multina*tionals en vermogenden profiteren ook van alle inspanningen die de andere mensen in de samenleving leveren. Als die dan de broekriem moeten aanhalen en zien dat anderen niets betalen, worden ze terecht kwaad.’


Maar is het niet aan de wetgever om te bepalen wat fair is, om die ondergrens vast te leggen?

‘Hoe precies de wet ook is, je kan ze nooit helemaal dichtspijkeren. We moeten aanvaarden dat er altijd een zekere grofheid in het systeem zit. Want als je het belastingsysteem gedetailleerder maakt, creëer je andere gaten. Het systeem kan niet tot 25 cijfers na de komma precies zijn. Dat er in de verdeling van de belastinglast wat ongelijkheid zit, daar hebben mensen het ook niet zo moeilijk mee.’

‘Maar de belastingverdragen waar de multinationals gebruik van maken, waren bedoeld om dubbele belasting te vermijden, niet om helemaal geen belasting te betalen. Er blijft altijd een morele keuze. En hoe groot het fair share is dat een bedrijf betaalt, zal onder meer afhangen van zijn peergroup, de markt waarin het actief is, en het belang dat aandeelhouders en andere stakeholders eraan hechten.’


Ziet u een wijzigend moreel besef bij multinationals?

‘Ik heb een paar weken geleden een workshop gegeven in Brussel voor een aantal financiële directeuren. Je merkt wel dat het bewustzijn is toegenomen. Belastingen blijven voor die bedrijven een kostenpost, maar ze beseffen ook heel goed dat de kosten van mogelijke reputatieschade heel groot kunnen zijn. Je hebt tegenwoordig geen enkele zekerheid dat je hele belastingdossier niet op straat komt te liggen.’


Stellen politici zich in dit hele debat niet schijnheilig op? Ze veroordelen de Luxemburgse rulingpraktijk zoals die lekte tijdens LuxLeaks, maar gooien zelf de multinationals fiscale snoepjes toe. België gebruikt daarvoor bijvoorbeeld de excess profit rulings.

‘Ze hebben een punt dat het vooral internationaal geregeld moet worden, maar ze kunnen zelf toch ook al stapjes zetten. Elk land is bang om de eerste stap te zetten uit vrees niet meer aantrekkelijk te zijn. Staten moeten hun mentaliteit veranderen, maar bedrijven en particulieren ook. Neem nu iemand als Bono van U2. Ierland zit in een crisis, maar meneer gaat wel om fiscale redenen zijn royalty’s in Amsterdam innen. En ondertussen is hij bezig met het redden van kindjes in Afrika. Dan heb je toch een soort mentale compartimentering die niet helemaal klopt. Belastingen betalen is bijdragen aan een maatschappij. Iedereen zit momenteel in een rol met twee gezichten. Die twee gezichten zal je dichter bij elkaar moeten brengen.’


Hoe belangrijk is een vermogens(winst)- belasting om aan dat onrechtvaardigheidsgevoel tegemoet te komen?

‘Een of andere vorm van vermogensbelasting is essentieel om een rechtvaardig systeem te creëren. Een heel stuk koopkracht wordt bij jullie in België vandaag niet belast. Je ontleent draagkracht aan dat vermogen, dus kan je bijdragen aan de samenleving. Dat draagt bij tot rechtvaardigheid. In Nederland hebben we een vermogensrendementsheffing. Daarbij wordt ervan uitgegaan dat het vermogen jaarlijks een rendement geeft van 4 procent. Dat rendement wordt belast tegen 30 procent. De facto komt het neer op een belasting van 1,2 procent op het vermogen zelf.’

‘Het principe van een belasting op vermogen staat in Nederland niet ter discussie, maar de heffing zoals ze nu bestaat, roept vragen op. Ze voelt momenteel als onrechtvaardig aan omdat geen enkel vermogen tegenwoordig een rendement van 4 procent haalt. Dat onrechtvaardigheidsgevoel zou mogelijk weggenomen kunnen worden door er een echte vermogensbelasting van te maken, los van het rendement.’


In België wordt vaak het argument aangehaald dat het vermogen al belast is via andere kanalen zoals de onroerende voorheffing, taks op beursverrichtingen, registratierechten, schenkingsrechten…

‘Als dat zo al zou zijn, is dat volstrekt niet transparant en daarom accepteren burgers dat niet als voldoende.’


Een tax shift zonder een of andere heffing op het vermogen is dus ongeloofwaardig?

‘Ja, maar het eerste wat jullie regering moet doen, is eens kijken welke aftrekken en uitzonderingen, om bepaald gedrag te sturen, kunnen sneuvelen. Er is een soort overschatting van wat je met wetgeving in het algemeen en belastingwetgeving in het bijzonder kan regelen. Er wordt bovendien amper geëvalueerd of die maatregelen het gewenste effect hebben. Je moet zeker zijn dat ze effect hebben, of je gooit ettelijke miljoenen in de sloot. De fiscale wetgever leeft nog altijd met het idee van de maakbare samenleving. Dat overdreven geloof in het belastinginstrument geldt zowel voor de herverdelende als de instrumentele functie (om gedrag te sturen, red.) van belastingen. Herverdeling kan ook anders. Piketty wijst in zijn boek onder meer op het belang van scholing als katalysator voor herverdeling. Wie goed opgeleid is, zal een hoger inkomen genieten.’

‘Door een complex belastingsysteem boeten de burgers bovendien een deel van hun vrijheid in. Ze worden afhankelijk van adviseurs. Anders loop je misschien een snoepje mis. Dat wekt irritatie op. Die afhankelijkheid geldt ook tegenover de manier waarop de belastingadministratie de wet interpreteert. Door die complexiteit doorzien de burgers het systeem ook niet meer en de rechtvaardigheid die er al dan niet inzit, maar is het een groot ondoorzichtig kluwen van regeltjes. Maar de burgers zijn daaraan ook deels zelf schuldig. Ze verwachten altijd onmiddellijk een wetgevend ingrijpen als er iets misgaat. Je zou veel vaker eerst eens moeten kijken of het niet anders opgelost kan worden, in plaats van meteen naar het wapen van de wet grijpen.’


Maar geen enkele politicus schaft graag een fiscaal voordeel af waardoor mogelijk een deel van de bevolking meer zal moeten betalen?

‘Om het met Spinoza te zeggen: alles wat voortreffelijk is, is echter even moeilijk als zeldzaam. Het wordt inderdaad een aartsmoeilijke oefening. Wij hebben in 2001 in Nederland een nieuwe inkomstenbelasting gekregen. Er is toen 5 miljard euro in gestoken, zodat er geen verliezers waren en iedereen er minstens een beetje op vooruit ging. In de huidige economische context is dat heel moeilijk. Per definitie zullen bepaalde groepen erop achteruitgaan. Maar je moet iets doen, want het systeem is niet langer houdbaar. De politici zullen eerst moeten kijken naar aftrekken waarvan iedereen het erover eens is dat ze overdreven zijn, geen zin hebben of niet werken. Ik ben er bovendien van overtuigd dat mensen wel een beetje achteruitgang kunnen slikken op voorwaarde dat het allemaal transparanter wordt en hun afhankelijkheid van adviseurs en de belastingadministratie verkleint.’

‘Weet je, het beeld dat politici hebben over de ‘wil’ van de burgers om belastingen te betalen, is veel slechter dan het in werkelijkheid is. In Nederland wordt jaarlijks de bereidheid van de burgers om hun belastingen te betalen onderzocht. Ongeveer een vijfde stipt daarbij aan dat ‘van hen iets afgepakt wordt’. Maar de grote meerderheid duidt ‘ik betaal gewoon’ aan, of het nog positievere ‘ik draag bij’. Een bevraging onder politici heeft geleerd dat zij die bereidheid veel lager inschatten.’


Onze minister van Financiën Johan Van Overtveldt (N-VA) kijkt vooral naar de btw om de tax shift te financieren.

‘Een verschuiving van personenbelasting naar btw is nadeliger voor de lagere inkomens dan voor de hogere inkomens. Tal van studies hebben al aangetoond dat de lagere inkomens een groter deel van hun inkomen moeten consumeren. Zo’n shift werkt dus denivellerend en dat kan toch niet de bedoeling zijn. Er is gewoon nood aan een shift van inkomsten uit arbeid naar inkomsten uit vermogen. Die nood kun je niet wegpoetsen met een shift naar een andere belasting.’


En milieubelastingen?

‘De inkomsten daarvan zijn heel onzeker, waardoor ze geen zekere stroom van inkomsten genereren. Het doel van groene belastingen is vaak om een bepaald gedrag te stimuleren, maar ook hier wordt dikwijls te veel verwacht van de instrumentele functie van belastingwetgeving. Neem nu de Mitsubishi Outlander, met voorsprong de lelijkste auto ter wereld. Maar toch zie je hem hier in Nederland relatief veel rondrijden. Ze hebben immers speciaal een model met een hybride motor op onze markt gebracht. Dankzij alle mogelijke belastingvoordelen gaat van de prijs van die auto tijdens zijn levensduur tienduizenden euro’s af. Ik zie bij mijn buurman zo twee van die bakken op de oprit staan. Dat is wel mijn belastinggeld he! Maar gaan die mensen nu groener denken? De meeste van die auto’s zijn trouwens leaseauto’s en het kan de werkgever vaak geen barst schelen of hij elektrisch is ingeplugd of op benzine rijdt. Dus rijdt iedereen lustig voort op benzine. Als men zulke maatregelen neemt, moet men zeker zijn dat ze werken.’


Denkt u dat mensen ooit uit moreel en maatschappelijk besef graag of zelfs vrijwillig belastingen zullen betalen?

‘In het oude Athene droegen de rijken vrijwillig bij voor bepaalde religieuze festiviteiten en militaire uitgaven. Maar je krijgt altijd free riders en die ondergraven het systeem. Men is gemakkelijker bereid te betalen als de wetgeving als rechtvaardig aanvoelt en als de overheid goed functioneert, maar ook heel belangrijk is de behandeling door de belastingadministratie. Dat je je zegje kan doen bij de administratie en dat die snel en neutraal optreedt. Rulings, waarbij bedrijven snel en onafhankelijk de mening van de administratie krijgen, zijn van groot belang.’


Laat nu net de rulingcommissie in België herbenoemd zijn volgens de politieke verhoudingen in de regering.

‘Daar moet je enorm mee oppassen. Het publiek gaat dan al snel denken: dit wordt een politiek instrument. Dan gaan de mensen er al snel van uit, ook al is het misschien niet zo, dat de politiek sommigen een voorkeursbehandeling zal geven. Het is heel gevaarlijk als dat beeld ontstaat. Dan denkt de burger dat daar cadeautjes uitgedeeld worden aan bedrijven, die er toegang toe hebben, terwijl ik, Truus met de Muts zonder politieke invloed, het wel weer zal mogen betalen.’


Hoe belangrijk is het dat die rulings transparant zijn?

‘Transparantie is belangrijk, maar ultieme transparantie is heel moeilijk. Bedrijfsgeheimen moeten geheim kunnen blijven. Daarom is het net belangrijk dat die overheid een zekere integriteit uitstraalt. De hele zucht naar transparantie wordt gevoed door wantrouwen. Dat zie je ook op de universiteit. Als ik even in mijn neus peuter, moet ik een kruisje zetten achter kwartiertje persoonlijke verzorging. Bij manier van spreken he. Als jij erop vertrouwt dat die overheid integer is, is transparantie slechts een hulpmiddel.’


Hebt u eigenlijk niet gemakkelijk praten vanuit uw academische ivoren toren?

‘Wij kunnen instrumenten en ideeën aanreiken. Maar het zijn de politici die het moeten doen. Hopelijk zijn ze zich bewust van de dringendheid om de borstel door het belastingsysteem te halen. We hebben politici nodig die bij die beslissingen niet alleen naar hun eigen achterban kijken, maar ook naar diegenen die niet in de regering zitten. De regering beslist, maar met respect voor de minderheid. Want anders gaat die wetgeving zodra een partij uit de regering is, opnieuw een heel andere richting uit.’


DS, 18-04-2015 (Christof vanschoubroek)