Onmenselijkheid is des mensen
 

Onmenselijkheid is des mensen

Jelle Dehaen


Dat de oorzaak voor elke misdaad in sociaal-economische of sociaal-culturele factoren zou te vinden zijn, is een geruststellende gedachte, maar daarom is ze nog niet juist, schrijft Jelle Dehaen. Slechtheid maakt deel uit van de menselijke natuur. Al met al mogen we tevreden zijn met onze kapitalistische samenleving: ze is de meest vredevolle.


Wie bij elk ramp beweert dat het systeem faalt en structurele maatregelen zich opdringen, mag zichzelf misschien ruimdenkend en analytisch vinden, maar het tegendeel is waar. Zulke oproepen maken ons namelijk blind voor een fundamentele waarheid; het leven is niet volmaakt en het kwade bestaat.


De illusies van links

Verhelderend is de wandaad van de Duitse piloot Andreas Lubitz, die volgens sommige commentatoren het gevolg was van een moordende werkdruk eigen aan het neoliberalisme. Het is een verbijsterend onbevredigende verklaring. Heel veel mensen worstelen immers met geestelijke problemen en we maken allemaal deel uit van hetzelfde systeem, toch pleegt vrijwel niemand zulke misdaden.

Dat elke misdaad een structurele oorzaak heeft, is een geruststellende gedachte. In die lezing is er namelijk geen enkel probleem dat niet door een aantal gerichte maatregelen kan opgelost worden. Van nature is de linkerkant veel vatbaarder voor deze illusie van de beheersbaarheid. Veel progressieven schrijven alle maatschappelijke problemen toe aan scheefgetrokken sociaal-economische verhoudingen. Zo wordt de terrorist een slachtoffer van racisme, kolonialisme en een gebrek aan kansen op de arbeidsmarkt. Maar zou de multimiljonair Bin Laden de aanslagen van elf september gepland hebben omdat hij zich onheus bejegend voelde tijdens een sollicitatiegesprek?


En die van rechts

Verrassend genoeg is de rechterkant evenmin immuun voor deze illusie. Voor rechts is terrorisme vaak het gevolg van een godsdienst die de Verlichting gemist heeft of een gebrek aan burgerschap. Ongetwijfeld is het waar dat enig burgerschap en talenkennis kunnen helpen om terrorisme te voorkomen. Maar zou een gebrek aan taalvaardigheid de reden zijn waarom honderden jongeren naar Syrië trekken om daar met een kalasjnikov te paraderen en anderen te vernederen? En zouden de Syriëstrijders die hun tegenstanders levend verbranden en vrouwen serieel verkrachten dat werkelijk doen omdat ze op school toevallig de les over de Verlichting gemist hebben?

Ongetwijfeld zijn sociaal-culturele omstandigheden belangrijk. Maar onmenselijkheid is niet uitgevonden door Andreas Lubitz of de Syriëstrijders. De geschiedenis leert ons dat, wanneer ons daartoe de kans geboden wordt, we ons met veel plezier overgeven aan barbarij. Niet elke mens is inslecht. Dat zijn de meesten van ons zelfs niet. Maar hoe kunnen we zo naïef zijn om dat helemaal te vergeten?


Onze niet zo maakbare samenleving...

We lijken niet meer te durven erkennen dat het kwaad bestaat. Dat sadisme, wraakzucht en bloeddorstigheid integraal deel uitmaken van de menselijke natuur. Dit inzicht botst immers met een van de meest fundamentele moderne illusies. We willen zo graag geloven dat de wereld en de mens maakbaar zijn. We willen geloven dat racisme, seksisme en terrorisme oplosbare problemen zijn en dat drama’s als die met Andreas Lubitz eenvoudige oorzaken hebben als een gebrek aan psychiatrische zorg of te veel werkdruk. Dat is echter de kinderlijk naïeve illusie van een cultuur die de beperkingen van de wereld moeilijk kan accepteren.

Dat betekent natuurlijk niet dat onze samenleving niet verbeterd kan worden. Samenlevingen kunnen de slechte impulsen van hun leden aanwakkeren of net kanaliseren. Het is goed mogelijk dat we mensen met geestelijke problemen al te vaak in de kou laten staan. Maar de illusie dat er in ieder van ons een suikerzoet kind schuilt dat met de nodige zorg altijd het goede zal doen, is onzinnig. Hoeveel empathie we ook willen opbrengen voor de lijdensweg van Andreas Lubitz, we mogen niet vergeten dat hij een dader was. Een man die doelbewust honderdvijftig mensen vermoord heeft. Dat ontkennen, en van hem slechts een willoos slachtoffer maken, is een belediging voor de honderdduizenden die worstelen met een depressie of burn-out en die nooit hun frustraties op de wereld koelen.

We moeten accepteren dat de mens en de samenleving onvolmaakt zijn en dat vreselijke dingen nu eenmaal gebeuren. Wat we ook proberen, er zullen altijd nieuwe Andreas Lubitz’en opstaan. Erkennen dat het kwade onvermijdelijk is, leidt tot een belangrijke conclusie waarvoor we nu vaak blind zijn. We moeten niet bij elke ramp uit de lucht vallen alsof zoiets nog nooit gebeurd is en wild schreeuwen om allerlei hervormingen.


...tevens onze geweldloze samenleving

De waarheid is immers dat Andreas Lubitz en terroristen in onze samenleving eerder uitzonderingen zijn. Historisch gezien wonen we in een buitengewoon geweldloze maatschappij. Onze democratische en, ja, kapitalistische samenleving is niet de oorzaak van allerlei misdaden. Integendeel. Ondanks alle problemen waarmee we worstelen hebben nog nooit zoveel mensen met een zo verschillende achtergrond zo vredevol samengeleefd. Het systeem werkt. Dat Andreas Lubitz of de Syriëstrijder bestaat, bewijst niet dat onze samenleving faalt, enkel dat de mens nog steeds de mens is. Serene voorstellen over verbeteringen zijn altijd welkom. Maar het constante geschreeuw, waarbij elk falen een symptoom wordt van een systeem dat totaal tekort zou schieten, is onjuist en totaal contraproductief.


Blog DS, 08-04-2015 (Jelle Dehaen)