Nadine Gordimer (1923-2014)
 

‘Hiér schrijven was strijden tegen racisme’


Met haar woorden streed ze tegen het apartheidsregime. Mandela rekende ze tot haar beste vrienden. Nadine Gordimer, de grande dame van de Zuid-Afrikaanse Letteren en Nobelprijswinnares voor de Literatuur, is op 90-jarige leeftijd overleden.


Op de bank in haar riante oude villa in een buitenwijk van Johannesburg zag Gordimer er ruim een jaar geleden al breekbaar uit. In een witte blouse en broek leek de altijd al tengere Gordimer van porselein. Maar ondanks haar steeds verder oplopende leeftijd was ze nog steeds kranig en scherp.

Terwijl haar hulp rooibosthee en gemberkoekjes serveert, maant ze om recht tegenover elkaar te gaan zitten zodat ze haar oude lijf niet hoeft te draaien. Ze praat over haar laatste boek, Een tijd als nooit tevoren, dat vorig jaar in het Nederlands uitkwam. Ze fronst bij het horen van de vertaling van de titel die de uitgever gekozen heeft voor haar boek No Time Like the Present. Kranig, scherp en nog altijd kritisch.

In hetzelfde huis waar ze ook haar vele romans schreef, vol boeken en Afrikaanse kunstvoorwerpen, stierf Gordimer zondagavond vredig in het bijzijn van haar zoon Hugo en dochter Oriane, zo werd gistermiddag bekendgemaakt. Verdere details zijn onbekend. De familie vroeg om hun privacy te respecteren, net zoals Gordimer zelf haar persoonlijke leven altijd zoveel mogelijk afschermde.

Een tijd als nooit tevoren werd haar vijftiende en laatste roman en ging over een jong stel van gemengde afkomst dat zoekende is in het leven na de anti-apartheidsstrijd. Hoe vergaat het dit revolutionaire stel als ze gewone burgers worden? Daarbij haalt de schrijfster relevante thema’s aan zoals het Zuid-Afrikaanse hiv/aidsbeleid, criminaliteit en vreemdelingenhaat.


Zwarte lijst

Toch zijn het vooral haar boeken die ze tijdens de apartheid schreef die haar belangrijkste nalatenschap vormen. Gordimer stak haar afkeer van de apartheidswetten nooit onder stoelen of banken. Ze schroomde niet om te schrijven over ras en politiek. Verschillende van haar boeken werden door het blanke regime op een zwarte lijst gezet.

Maar ze schreef geen politieke manifesten. Gordimer schreef over de relaties tussen blank en zwart en hoe de apartheid invloed had op de levens van Zuid-Afrikanen van verschillende kleuren en afkomst. Ze verhaalde over vrijheidsstrijders, liberale families, racisten en zakenmensen en hoe de apartheid zich in hun levens kerfde. Met fictieve verhalen wilde ze inzicht geven in de politiek.

Haar schrijverschap eindigde op hoge leeftijd en begon uitermate jong. Gordimer werd geboren in 1923 in het nietszeggende mijnstadje Springs, ten oosten van Johannesburg, omgeven door dorre velden. Haar vader was een horlogemaker uit Litouwen en haar moeder kwam uit Engeland. Gordimer’s moeder zei dat ze een zwak hart had en hield haar daarom vanaf jonge leeftijd thuis van school. De jonge Zuid-Afrikaanse verdreef haar tijd met lezen en schrijven.


Semi-autobiografisch

Op haar vijftiende publiceerde ze haar eerste korte verhaal in Zuid-Afrika, en op haar achttiende had ze een stuk in het prestigieuze Amerikaanse tijdschrift The New Yorker. Twee jaar later volgde haar eerste roman, The Lying Days. Het boek speelt zich af in Springs en gaat over het groeiende bewustzijn van de rassenscheiding van een jonge blanke vrouw. Het boek wordt als semi-autobiografisch beschouwd.

In een lezing in de jaren zeventig aan de Universiteit van Kaapstad zei Gordimer dat er verschillende momenten waren die haar politieke identiteit hadden gevormd, zoals de realisatie dat de zwarte mijnwerkers die ook in Springs woonden niets aan mochten raken in de blanke winkels, en haar vriendschap met zwarte schrijvers die net zo getalenteerd waren als zijzelf maar die geen gelijke kansen kregen.

Ook was er de arrestatie van haar beste vriendin, Bettie du Toit, een blanke vrijheidsstrijder en vakbondsleider die werd vastgezet door het blanke regime en van wie Gordimer zegt een groot deel van haar politieke opleiding te hebben gekregen.


Nelson Mandela

Er waren vele nachtelijke politieke discussies bij Gordimer thuis en ze verstopte activisten in de villa in de buitenwijk die ze deelde met haar man, een succesvolle kunsthandelaar.

Ook Nelson Mandela kwam daar op bezoek. Als grootste privilege van haar leven noemde ze het afgelopen jaar in het interview met De Standaard haar vriendschap met Mandela. De Britse journalist Anthony Sampson nam haar mee naar het Rivonia-proces in 1963, waar Mandela samen met andere ANC-activisten terecht stond en waarna hij vast werd gezet op Robben Eiland. Gordimer deed zich voor als assistent van mensenrechtenadvocaat George Bizos die Mandela verdedigde.

‘Ik droeg het koffertje van Bizos’, verhaalt ze. ‘Tijdens de pauze mochten de advocaten naar de gevangenen en ik ging mee. Daar ontmoette ik Nelson en de anderen die terecht stonden.’ Toen hij uit de gevangenis kwam was Gordimer een van de eersten die hij wilde zien. ‘Hij had mijn roman Burger’s Daughter bij zich. Iemand had het de gevangenis in gesmokkeld.’

Het was onder meer die roman uit 1979, waarin de dochter van een communistische verzetsheld zich verzoent met de politieke erfenis van haar ouders, waarmee Gordimer internationaal steeds meer erkenning kreeg. Eerder won ze de Man Booker Prize met The Conservationist (1974), over een rijke blanke zakenman die een boerderij koopt en zijn relatie met zijn zwarte werknemers die de boerderij voor hem draaiende houden. Een ander bekend werk is July’s People (1981), waarin een blanke familie tijdens een burgeroorlog onderduikt bij de familie van hun zwarte bediende.


Corrupte Zuma

Een van haar meest trotse momenten in haar leven was het winnen van de Nobelprijs voor de Literatuur in 1991. Mandela was een jaar eerder bevrijd en het was een tijd waarin Zuid-Afrika hoopvol was over de toekomst. Maar juist over die toekomst hadden de apartheidsstrijders, inclusief Gordimer, onvoldoende nagedacht, zei Gordimer vorig jaar, terugkijkende op die tijd. Ze noemde het Zuid-Afrika waar ze destijds naar verlangde een fantasie en gaf zichzelf de schuld geen tijd te hebben gemaakt om verder vooruit te denken.

‘We dachten alleen aan de afschaffing van apartheid, dat leek zo fantastisch, dan zou alles zijn opgelost. Maar we hadden niet nagedacht over onderwijs. We zijn nu twintig jaar verder en de staat van het onderwijs is slecht, vooral als het gaat om zwarte scholen. Overheidsscholen hebben geen bureaus, soms geen toiletten, geen sportveld en geen bibliotheek.’

De activisten, inclusief zijzelf, dachten ook teveel aan de rassenscheiding en hadden geen aandacht voor de klasseverschillen. ‘We hebben een groot probleem van corruptie. Nu hebben we corrupte zwarte mensen, vooral in hoge posities en ook onze president.’ Gordimer sprak vorig jaar de hoop uit dat Zuid-Afrika een betere president zou krijgen dan Jacob Zuma.

Ze kon niet wegblijven van de actualiteit in haar land, ook niet na de apartheid. Waar ze in 1994 het ANC nog openlijk steunde, was ze in haar latere werk niet alleen kritisch over Zuma maar ook over zijn voorganger president Thabo Mbeki en zijn falende hiv/aidsbeleid.

Gordimer heeft altijd gezegd van nature niet politiek gedreven te zijn geweest. ‘Als ik ergens anders had gewoond, denk ik niet dat mijn werk politiek was geweest.’ Maar opgroeiend onder de apartheid kon ze niet anders. ‘Ik gebruikte het leven om me heen en dat leven was racistisch’, zei ze in een interview in 1990. ‘Ik was overal een schrijver geweest, maar in mijn land betekende schrijven de strijd aangaan met racisme.’


DS, 15-07-2014 (Elles van Gelder)