Christian de Duve (1917-2013)
 

De man die het geluk aan zijn zijde had


Toeval bepaalt een mensenleven; en het is zowaar een wetenschapper die daarvan overtuigd is. Christian de Duve, de Belgische Nobelprijswinnaar geneeskunde die afgelopen weekend uit het leven stapte, blikt in zijn autobiografie terug.


Van in zijn huis, pal op de taalgrens in Neten, overzag Christian De Duve bijna een hele eeuw mensengeschiedenis, waarin het aanzien van de wetenschap en de samenleving grondig veranderden. De Belg werd in 1917 in Groot-Brittannië geboren: een eerste toeval dat zijn leven vormgaf. Het Engels werd een beslissende factor. Hij beschrijft het alsof zijn hersenen twee compartimenten hebben. Een voor het Frans, met de hele bijbehorende cultuur en retoriek. Een ander met het Angelsaksisch, inclusief de droge Engelse humor en de zin voor beknoptheid en understatement. Het maakte het hem mogelijk om later even vlot aan de twee kanten van de oceaan te werken en probleemloos te publiceren in de (voornamelijk) Engelse vaktijdschriften.

In 1920 keerde de familie terug naar Antwerpen.


De cel en het leven

Hij ging geneeskunde studeren in Leuven (toen nog niet Vlaams). De betere studenten kregen de kans vrijwillig in een laboratorium te gaan werken. Het toeval leidde hem naar de groep die onderzoek deed naar insuline en glucose. Hij werd wel arts, maar ging voortstuderen in de scheikunde en zette de eerste stappen in de toen nog pioniersdiscipline van de biochemie.

Hij werd professor met een klein eigen onderzoekslab. Een toevallige waarneming van de vertraagde actie van een enzyme zette hem op een onbekend en onverwacht spoor. De hypothese dat het enzyme zich niet vrij in de cel bevond maar opgeslagen lag in een gesloten membraan, leidde hem tot de ontdekking van een onbekend celonderdeel: het lysosoom, later gevolgd door nog een ander organel, het perixosoom.

Hij werd in 1962 professor aan het Rockefeller Instituut in NY en leidde sindsdien parallelle onderzoeksgroepen aan beide zijden van de oceaan. In 1974 ontving hij de Nobelprijs geneeskunde voor de ‘ontdekkingen van de structurele en functionele organisatie van de cel’. Hij richtte het Institut de Pathologie Cellulaire op, ondertussen herdoopt tot het De Duve Institute: voor fundamenteel, multidisciplinair onderzoek gericht op medische toepassingen.


Romantisch ideaal

De Duve onderstreept herhaaldelijk de grote rol die het toeval in zijn leven gespeeld heeft. Velen zouden een briljante loopbaan als de zijne zien als het resultaat van hun geniale verstand en veel hard werken, doelgericht ambitieus. De Duve is echter de bescheidenheid zelf. Hij beschrijft hoe het toeval hem keer op keer in onverwachte richtingen stuurde.

Zijn leraren op het college en zijn ouders hadden hem graag de richting van de letteren of de rechten zien uitgaan. Maar hij liet zich verleiden door het romantische ideaal van dokters die levens redden. Toen hij met zijn vader in Leuven rondliep op zoek naar een kot koos hij, aangelokt door de aanwezigheid van een badkamer, voor een woonst op twee passen afstand van het instituut voor fysiologie. Niet veel later ging hij daar aan de slag als student-onderzoeker. Het werd de plek waar hij vele decennia zou blijven werken.

De eerste dissectie die hij daar meemaakt was van een hond waarvan de lever werd geprepareerd, waardoor hij op het idee komt de werking van insuline en de lever te gaan bestuderen. Het zou zijn onderwerp worden voor de volgende twaalf jaar, en een opstapje naar een heel ander onderzoeksproject. Enkele jaren later stootte hij op het fenomeen van ‘het verborgen enzyme’.

Het is een mooi voorbeeld van ‘vinden waar je niet naar zocht’. Wat eerst een tijdelijke afleiding leek te zijn, stuurde hem in een totaal andere richting dan wat hij voor ogen had. Het werd het onderzoeksobject dat hem dertig jaar later een Nobelprijs zou opleveren.

Die Nobelprijs is trouwens ook een lot uit de loterij. De Duve beschrijft op ontnuchterende wijze het kansspel dat de toekenning van die prijzen inhoudt. Veel onderzoekers kregen de prijs niet terwijl zij die prijs eerder zouden verdienen dan hijzelf.


Genetisch geluk

De Duve besefte als geen ander dat hij het geluk aan zijn zijde heeft gehad van bij het begin, dankzij de ‘epigenetische invloeden’ die de ontwikkeling van zijn jonge brein beïnvloed hebben. Het Frans en het Engels zijn daar maar twee concrete voorbeelden van. Ook zijn religieuze opvoeding (‘indoctrinatie’ noemt hij het zelf), van in de wieg tot en met op de katholieke universiteit waar hij zo lang werkte, heeft zijn sporen nagelaten.

Slechts dankzij zijn rigoureuze intellectuele inspanning is hij erin geslaagd dat juk van zich af te werpen. Dat is ook de reden waarom hij het belang van de opvoeding tijdens de eerste kinderjaren, en het overwegende belang van de vrouwen in die levensjaren, niet genoeg kan onderstrepen.

Deel van zijn opvoeding was de competitieve atmosfeer die de jezuïeten tijdens zijn collegejaren onderhielden. Dat had een dubbel effect. Hij wilde de eerste zijn, zoveel is zeker. Hij cultiveerde echter ook de perfectie omwille van de schoonheid ervan. Die ging gepaard met het gevoel dat hij meer dan gemiddeld begaafd was en dat het ook zijn verantwoordelijkheid was te streven naar het beste.

Zijn jaren bij de scouts hebben die verantwoordelijkheidszin samen met zijn organisationele en sociale vaardigheden alleen maar versterkt. De dienstbaarheid ten opzichte van anderen die hij daar leerde, hebben hem aangezet om geneeskunde te gaan studeren.


Met, door en voor mensen

Tijdens zijn opleiding zocht hij leermeesters op, in onderzoekslabs in Zweden en de VS. Vier ervan zouden Nobellaureaten worden. Zijn mentors waren mannen en vrouwen met visie en inzicht, met technische intelligentie en intellectuele strengheid. Allemaal belangrijk bij wetenschappelijk onderzoek. Je kan geen betere rolmodellen krijgen.

Zo nestelde hij zich ook in een wereldwijd netwerk van wetenschappelijke kennis. Het speelde daarbij in zijn voordeel geen strikte chemicus te zijn, maar door de geneeskunde een brede blik te hebben. Terugblikkend beseft de Duve maar al te goed hoe belangrijk deze deugden zijn bij wetenschappelijk onderzoek en hoe het toeval hem deze rolmodellen heeft voorgehouden.

Datzelfde toeval speelde hem trouwens ook de tientallen hooggekwalificeerde en inspirerende medewerkers toe, aan beide zijden van de oceaan, zonder wie hij zijn werk nooit had kunnen doen. Wetenschap is groepswerk, hij liet niet na dat steeds opnieuw te benadrukken. Wetenschap is mensenwerk waarin eerlijkheid voorop staat. Zijn beschrijving van een geval van fraude in de jaren vijftig is nog steeds verhelderend voor de situatie van nu.


Waar, goed, mooi

Na zijn Nobelprijs schreef hij een aantal belangwekkende boeken, verbazingwekkend genoeg onvertaald gebleven in het Nederlands: over de oorsprong en de evolutie van het leven, over de menselijke geest en cultuur, over onze plaats op deze aarde en in het universum.

In zijn recente autobiografie vertelt hij zijn levensverhaal als een intellectueel testament. Het is geen literair meesterwerk, maar het geeft wel een interessante inkijk in hoe wetenschap werkt en levert een onderhoudende beschrijving van hoe de biologie in een halve eeuw totaal van aanzien veranderde.

Zijn motto was per vivum ad verum: door te leven de waarheid. Hij was daarbij een eerlijke en onafhankelijke geest, zette zich af tegen de dogmatische godsdienst en verklaarde zich onomwonden tot agnost. Hij volgde Einstein in diens waardenspectrum: eerst de waarheid, dan het goede, en daarna het mooie. Met de liefde als bonus.

De Duve was een groot wetenschapper en een groot mens. In alle sereniteit was hij, zo schreef hij, bezig aan de laatste rechte lijn. Hij heeft op bewonderenswaardige wijze de eindmeet gehaald.


DS, 07-05-2013 (Geerdt Magiels)