Wie wil in een verklikkerssamenleving leven?
 

De perversiteitvan sociale controle


‘Gedaan met horen, zien en zwijgen, burgers moeten hun verantwoordelijkheid opnemen.' Herman Dams nam in de weekendkrant geen blad voor de mond in zijn pleidooi voor meer sociale controle. PATRICK LOOBUYCK wijst op de gevaren: ‘Op wantrouwen gebaseerde sociale controle verziekt de samenleving.'


In een interview in de weekendkrant (DS 12 januari) luidt de Antwerpse procureur Herman Dams de alarmbel: de publieke ruimte is verziekt en onze beschaving zit op een dieptepunt. Als medicijn pleit hij voor meer sociale controle. Het gerecht en de politie kunnen het niet langer alleen, ook de burgers moeten hun verantwoordelijkheid nemen. Hij spoort ons aan om de politie meer tips te geven en sneller wantoestanden te melden inzake overlast en normafwijkend gedrag. In zijn woorden: gedaan met horen, zien en zwijgen.

Ik zie nogal wat mensen bevestigend knikken. Er is inderdaad minder sociale controle dan vroeger. Dat heeft een positieve kant: mensen voelen zich minder bekeken en voelen zich vrijer. Maar er is voelbaar ook een andere kant: door het gebrek aan sociale controle is er onvoldoende tegengewicht om sociaal onwenselijk en normoverschrijdend gedrag tegen te gaan.


Rare dingen

Het gebrek aan sociale controle is inderdaad een voedingsbodem voor kleine criminaliteit, maakt bepaalde plaatsen onaangenaam en is nefast voor de kwaliteit van de publieke omgangsvormen. Dit is a fortiori waar in de stedelijke context, waar de anonimiteit van oudsher beter gewaarborgd is. Dit maakt de stad aantrekkelijk voor de flaneur zoals die door Charles Baudelaire en Walter Benjamin is getypeerd. Maar de anonimiteit maakt de stad ook bedreigend en geeft de mogelijkheid om dingen te doen die niet veel daglicht verdragen.

En inderdaad, sociale controle werkt. Er zijn tal van sociaal-psychologische studies die aantonen dat mensen zich meer sociaal aanvaardbaar gedragen wanneer ze de indruk hebben dat ze gezien worden. Mensen die zich anoniem wanen, doen rare dingen. Dat is de aard van het beestje en daar kunnen we best rekening mee houden. Camera's, kliksystemen en meldpunten hebben een effect en in welbepaalde omstandigheden kan een beroep op Big en Little Brother inderdaad ook wenselijk zijn.


De bomen en het bos

Maar dergelijk beleid mag niet zomaar veralgemeend worden. We kunnen er onmogelijk de normale werkwijze van maken om de samenleving leefbaar te houden. Er zijn drie problemen. Vooreerst is er sowieso een grens aan de mate en de manier waarop de overheid met haar juridisch apparaat in ons privéleven mag binnendringen. Er moeten heel goede redenen zijn om het basisrecht op privacy aan te tasten en er moet steeds voldoende garantie zijn dat de ingewonnen gegevens enkel in te kijken zijn met betrekking tot het doel waarvoor ze bestemd zijn.

Er is vervolgens een efficiëntieprobleem, omdat er met de genoemde methodes vaak onnodig veel gegevens worden ingewonnen. Als elke burger die een ‘foute' auto spot met daarin een gekleurde jonge man daarvan melding maakt, zal er met die meldingen niet veel gebeuren tenzij men het andere werk op de lange baan schuift. Een teveel aan meldingen leidt er ook toe dat men tijd, mankracht en energie zal verspillen aan valse en onterechte meldingen. Dat helpt niemand vooruit. Het is precies ook de reden waarom de gerechtelijke en politionele instanties tot hiertoe vaak terughoudend stonden ten aanzien van oproepen om burgers in te schakelen. Het is immers zaak om door de bomen het bos te blijven zien.


Het ik-gevoel

Tot slot is het discours van Dams ook blind voor de perverse neveneffecten die het door hem verdedigde sociaal controlerend beleid met zich meebrengt. Het doel is immers om de publieke ruimte weer leefbaarder te maken en het maatschappelijk vertrouwen te versterken. Welnu, met kliksystemen en meldpunten krijg je het tegenovergestelde: sociaal wantrouwen en onbehagen. Uiteindelijk wil niemand in een verklikkersamenleving leven. We willen niet voortdurend iedereen in het oog houden, en nog minder dat anderen dat doen met ons. Ik zie bovendien niet hoe de manier waarom Dams over sociale controle denkt, kan bijdragen aan de strijd die hij wil voeren tegen het individualisme en de ik-cultuur. In toenemende mate op burgers een beroep doen om anderen bij de politie aan te geven, leidt niet tot solidariteit en sociale cohesie, maar zal het individualisme eerder versterken.


Gefronste wenkbrauwen

Met sociale controle is niets fout, maar ze gedijt het best in een sfeer van onderling vertrouwen. Wanneer de sociale controle op wantrouwen is gebaseerd, zal ze de samenleving verder verzieken in plaats van genezen. Het is dan ook op de eerste plaats zaak om dat vertrouwen terug te herstellen. Dit is geen gemakkelijke oefening. De strijd tegen de kleine criminaliteit en de overlast moet er zeker, en inderdaad meer dan vroeger, een onderdeel van uitmaken. Maar hiertoe moeten de rechtmatige en proportionele middelen worden ingezet. De strijd moet bovendien geflankeerd worden door een ruimer sociaal beleid.

Tot slot nog dit: akkoord dat mensen hun ogen niet moeten sluiten inzake afwijkend gedrag en op een redelijke manier hun verantwoordelijkheid moeten nemen, maar willen we de samenleving leefbaar houden, dan zien we best ook af en toe eens iets dat ons ergert of onze wenkbrauwen doet fronsen door de vingers. Ook dat is een sociale deugd.


DS, 14-01-2013 (Patrick Loobuyck, moraalfilosoof UG/UA)