'Een mens wordt niet als radicaal geboren'
 

'Een mens wordt niet als radicaal geboren'


De Bulgaars-Duitse schrijver Ilija Trojanow stuurt zijn reizende romanpersonages voor het eerst naar Antarctica. In Smeltend ijs stelt hij dan ook de opwarming van de aarde aan de kaak. 'Ik zie literatuur als een heel goed instrument.'


Ilija Trojanow (1965) is een globetrotter pur sang. Hij ontvluchtte als kind met zijn ouders het communistische bewind in Bulgarije, leefde een poos in een asielcentrum in Italië, daarna in Duitsland, en vervolgens in Nairobi, Kenia, waar hij naar school ging. Hij studeerde in Duitsland, woonde daarna lange tijd in India en Kaapstad en trok jaren door Afrika. Hij schreef over al die perioden zowel non-fictie als romans. Vanuit Bombay deed hij mee aan de hadj, de bedevaartstocht naar Mekka, maar hij schreef ook een boek over het drie weken durende hindoeïstische Khumb Mela feest.

Als schrijver brak hij door met De wereldverzamelaar, een dikke avonturenroman over de negentiende-eeuwse victoriaanse ontdekkingsreiziger Richard Burton, die net als Trojanow zelf door India trok, de hadj maakte en in Afrika het Victoriameer wilde ontdekken. Burton is tot nu toe in al Trojanows reizen en boeken aanwezig, maar is nooit op Antarctica geweest. Daarmee betreedt Trojanow nu ongerept terrein.

In zijn nieuwste roman Smeltend ijs trotseert een 62-jarige glacioloog het lot. Zijn levenslange onderzoeksobject, een gletsjer in de Alpen, is gesmolten. Hij monstert aan op een cruiseschip naar Antarctica, waar gefortuneerde westerlingen zich vergapen aan de pinguïns en het ijs. Tot hij met een ongelooflijke daad de aandacht van de wereld op zich vestigt.

Trojanow woont momenteel in Wenen en bezocht Brussel voor lezingen aan de Franstalige universiteit en het Goethe Instituut. Ik spreek hem over zijn nieuwe roman, zijn eerdere werk, zijn keuze voor de literatuur en zijn engagement.


'Smeltend ijs' is een oproep, een aanklacht tegen de opwarming van de aarde in de vorm van een roman. Waarom een roman en geen non-fictieboek?

'Ik zie literatuur als een heel goed instrument om iets aan de kaak te stellen. Literatuur betrekt de lezer, ook al is die vooraf niet in het onderwerp geïnteresseerd. Ook wie niets weet over ijs, over de opwarming van de aarde, maar wel in poëzie of een mooi verhaal geïnteresseerd is, is op die manier te bereiken. De lezer gaat mee met het personage en ziet hoe de ontwikkeling van de hoofdpersoon zich voor zijn ogen voltrekt. Die ontwikkeling is in Smeltend ijs de radicalisering van Zeno.'

'Radicalisering komt door druk van buitenaf. Een mens wordt niet als radicaal geboren. In Wenen is een dierenrechtenbeweging actief, die nu plots gezien wordt als een terroristische beweging en voor de rechter wordt gedaagd. Alleen omdat de activisten in een e-mail het woord “sabotage, lieten vallen. Die rechtszaak is bedoeld om te intimideren. Het is de reactie van het gezag, die zorgt voor radicalisering.'

'Zeno is een dieptragisch en gepassioneerd figuur. Zijn radicalisering komt deels ook van binnenuit. Zijn passie geldt het ijs, en hij reageert op de blindheid en onwetendheid van de mensen om hem heen. In het boek is een strijd gaande tussen zijn passie voor ijs en gletsjers en zijn liefde voor Paulina.'

'Een centrale zin in mijn boek is: “Het is vreemd om in gezelschap van gepassioneerden voor al te hartstochtelijk door te gaan., Zeno is geïsoleerd en hij maakt zich vreselijk zorgen. Hij is verdreven uit zijn heimat, omdat die wereld letterlijk gesmolten is. Dat overkomt hem, en maakt het boek ook zo triest. Het boek begon voor mij met een beeld van deze man, die heel anders denkt en voelt dan ik. Maar hij is wel kenmerkend voor deze tijd.'

'Literatuur als puur esthetische ervaring, daar heb ik niets mee. Dat is als het luisteren naar een dichter in het Chinees: je kunt ervan genieten, het klinkt prachtig, maar het beklijft niet. Het is geen diepgaande ervaring, maar een vorm van entertainment. Esthetiek zou niet meer dan een instrument moeten zijn voor een beter begrip van de wereld.'


Trekken veel intellectuelen en kunstenaars zich niet juist terug in het esthetische als reactie op wat er gaande is in de wereld?

'Belachelijke tijdverspilling. Het is elitair om niet geëngageerd te zijn. Die vorm van literatuur is ook alleen mogelijk in West-Europa, doordat schrijvers gesubsidieerd worden. In Afrika of Zuid-Amerika zou zoiets onmogelijk zijn. Daar is de maatschappij altijd vormend voor de literatuur.'


In het pamflet 'Aanslag op de vrijheid' dat u met Juli Zeh schreef, richt u de pijlen van uw engagement juist op de westerse regeringen, die de vrijheid van hun burgers beperken. Waarom?

'Europa kiest steeds meer voor autoritaire oplossingen in plaats van democratische. De Europese regeringen krimpen vrijheid en privacy in onder het mom van veiligheid. Dat zal Europa uiteindelijk niet dichter bij de oplossing van de problemen brengen. Vrijheid wordt intussen voor lief genomen; mensen zijn er na de Tweede Wereldoorlog zo aan gewend geraakt, dat ze de bedreigingen niet zien. We moeten de vrijheid steeds weer blijven verdedigen, iedere generatie opnieuw.'


Is die angst voor vrijheidsbeperking een luxeprobleem van het Westen?

'Nee. De vooruitstrevende mensen in India, Kenia of waar dan ook zien vrijheid juist als een voorwaarde voor ontsnapping uit de sociale en economische problematiek. Conservatieven gebruiken de economie vaak als tegenargument: vrijheidsbeperking is dan juist goed voor de economie. Kijk bijvoorbeeld naar het regime van Pinochet in Chili. In mijn ogen kan een socialere en rechtvaardigere samenleving op de lange termijn alleen ontstaan als vrijheid gewaarborgd is.'

'Burgerlijke vrijheid is ook een voorwaarde om de milieuproblemen op te lossen. In die discussie wordt altijd met economische argumenten geschermd. We kunnen ons niet veroorloven dat er banen verdwijnen, roept een Duitse komiek. Kunnen we ons dan wel veroorloven dat de planeet verdwijnt?'

'De huidige financiële crisis is een vorm van hogere wiskunde. Mijn broer is investeringsbankier in Londen. Zelfs hij kan me niet helemaal uitleggen hoe het werkt met die derivaten. Het is een perpetuum mobile van financiële zelfdestructie, gesteund door de regeringen. Dat is ondemocratisch, want de regeringen houden een systeem overeind dat ingaat tegen de belangen van de bevolking. En dit probleem overschaduwt de echt belangrijke problemen in de wereld, zoals de beperking van de burgerlijke vrijheid en de opwarming van de aarde. Rond die belangrijke onderwerpen wordt geen actie ondernomen. De mensheid reageert als een alcoholist: nog één glas en dan stop ik. Morgenochtend stop ik echt. Maar een alcoholist stopt nooit.'


In uw boeken kiest u altijd voor polyfonie: u laat verschillende personages aan het woord, zodat gebeurtenissen en tijdperken vanuit verschillende invalshoeken worden beschreven.

'In De wereldverzamelaar laat ik Richard Burton aan het woord, maar om de ambivalentie te laten zien ook een niet-Europeaan. Literatuur is voor mij ambivalentie, verschuivingen van begrip. Zo kom je dichter bij de waarheid. Hoe meer je reist, hoe meer je je eigen beperkte, Europese blik ziet. Wij, Europeanen, zien in India de armoede, het vuil, de krotten. Alle visuele informatie wordt bepaald door wat je kent en waar je vandaan komt. Zo werkt het brein nu eenmaal. Maar de lokale bevolking ziet op dezelfde plek de dynamiek, de ontwikkeling. Kijk: die man heeft succes, hij heeft satelliet-tv en stromend water. Een buitenstaander ziet dat niet.'

'In Smeltend ijs heb ik die “andere stem, vormgegeven in een irritante kakofonie van informatie die door het verhaal heen breekt. “Breaking news., We worden verstikt door soundbites, de hele dag door. Weet je met hoeveel advertenties we per dag als grotestadsbewoner worden geconfronteerd? 20.000! De overvloed aan communicatie in de wereld is niet alleen vervelende ruis op de achtergrond, maar dicteert ook de politiek.'


Er zijn echo's van 'Moby Dick' van Herman Melville (1851) te vinden in uw nieuwe boek. Zoals kapitein Ahab zich tegen God verzet, trotseert Zeno het lot.

'Dat was inderdaad, onbewust, een invloed, zoals ook Heart of darkness van Joseph Conrad dat was. Als je het zo bekijkt, is Zeno misschien een eenentwintigste-eeuwse kapitein Ahab. Allebei stijfhoofden, Kopf gegen die Wand in het Duits. Tegelijk zijn het tegengestelde figuren, omdat Zeno de symbolische walvis juist wil beschermen, niet doden. De tijden zijn ook grondig veranderd. In de beginjaren van het kolonialisme dacht men dat het leven altijd zo zou blijven, zoals de mens dat denkt als hij nog jong is. Alle bronnen leken onuitputtelijk in de tijd van Moby Dick en Richard Burton. Nu wordt er gediscussieerd over wanneer de gletsjers smelten.'


U zei ooit dat de motor voor literatuur het verlangen is om iets te doen met de passies uit je jeugd.

'Toen ik zes jaar was, vluchtten mijn ouders en ik van Bulgarije naar een vluchtelingenkamp in Italië. Ik beschrijf dat in mijn eerste roman De wereld is groot. Daarna vluchtten we naar Duitsland en snel daarna vertrokken we naar Kenia, waar mijn vader werk kon krijgen. Binnen één jaar veranderde alles drie keer: de geuren, de taal, het voedsel, het klimaat. Dat is veel voor een kind van die leeftijd. Al die veranderingen hebben mij diepgaand beïnvloed. Mijn levenslange interesses zijn daar geboren.'

'Als Europeaan probeerde ik te infiltreren in Afrika. Ik wilde echt onderdeel zijn van Afrika, brak uit de kolonialistische cocon, reisde met lokale bussen en ontmoette zoveel mogelijk mensen. Ook dat is een levensvormende ervaring geweest.'


Is er een moralist in u gegroeid?

'Misschien. Richard Burton is dat niet, die is en blijft kolonialist, of wat we nu zouden noemen een 'relativist'. Richard Burton komt in al mijn boeken voor, behalve in het laatste. Het is nu afgelopen met hem.'

'Kritiek van Duitse recensenten op mijn laatste boek, als zou er te veel pathos in zitten, leg ik naast me neer. Pathos is een wezenlijk onderdeel van de literaire traditie. Kijk naar de Duitse romantici: vol pathos! De academische taal die veel recensenten hanteren staat buiten de werkelijkheid van de lezers. Ze zijn als een brahmaan die een specifiek element van een ritueel uitlegt aan andere brahmanen: irrelevant voor de rest van de wereld. Er is een kloof tussen wat lezers willen lezen en wat recensenten willen dat lezers lezen. Critici weigeren bovendien om verbindingen te leggen tussen de literatuur en sociaal-politieke ontwikkelingen. Vroeger was dat anders: kijk naar de Russische criticus Belinski, die de eerste roman van Dostojevski voorstelde als een boek dat Rusland grondig zou veranderen. Stilistische kenmerken of literaire motieven waren onbeduidend, het ging om de maatschappelijke betekenis. Over pathos gesproken!'

'Ik heb Arnon Grunberg leren kennen als coreferent bij mijn Van der Leeuw-lezing in Groningen, in 2010. Met Arnon heb ik gemeen dat wij een nieuwe houding aannemen tegenover het relativisme. Maar ik ben de moralist van ons twee, althans in mijn columns. Ik wil graag kritisch zijn en positie innemen, Arnon wil alleen kritisch zijn. Maar in mijn romans ben ik geen moralist. Dat is gevaarlijk voor een auteur, omdat het je kan beperken.'


Grunberg wordt ook steeds moralistischer.

'Is dat zo? Nou, misschien is hij aan het veranderen. Er zal toch een terugslag moeten komen na al dat relativisme.'


DS, 02-12-2011