Het hoeft niet altijd over koken te gaan
 

Ideologie met toekomst


Rik Torfs, ‘Aarzelend wenkt de nacht', Van Halewyck, 240 blz.


Volgende week verschijnt van RIK TORFS een bundeling columns die hij tussen 2008 en vandaag in deze krant publiceerde. Voor deze publicatie schreef hij een nieuw essay dat ‘In de schaduw van het kookboek' heet. Dit is het slot van dat essay.


Een pleidooi voor meer ideologie lijkt een hopeloze opdracht. In brede kringen van de bevolking staat ideologie voor starheid, de weigering om zelfstandig na te denken, het zwichten voor dogma's, de keuze voor zekerheid, zelfbedrog.

Al die kwalen hebben ideologieën gehad, en ze zijn eraan ten onder gegaan. Waardoor we nu met kookboeken zitten, met het intieme verhaal, de kleine hoop. Dat is weinig. Te weinig.

Wanneer ideologieën afstand nemen van hun onverantwoorde waarheidsaspiraties, van hun krampachtige keuze voor een verouderd wetenschapsmodel, van hun misprijzen voor gevoelens, is er weer hoop. Het finale antwoord kunnen ze niet langer geven. Maar ze bieden wel een bedding waarbinnen ernaar kan worden gezocht, ondertussen nooit vergetend dat de bedding overstromingen niet verhindert. Ideologie mag geen zekerheid bieden. Zij moet een startpunt voor het denken zijn. Zij mag niet bepalen hoe de wereld er moet uitzien. Zij moet uitzien naar de wereld, en er vervolgens, pragmatisch en bescheiden, de onttovering van verhinderen. Neem nu mensenrechten. Zij zijn ideologisch gekleurd. Tegelijk bieden ze de waarheid niet. Maar ze geven iedereen de kans haar te zoeken. Kortom, ideologieën verdienen een nieuwe kans.

In afwachting is er de maaltijd. Er zit iets moois in het koken voor wie je lief hebt. Misschien pakt de saus niet, of werden de asperges net iets te gaar gekookt, om hun middel zijn ze wat slapjes, onherroepelijk geschonden. Toch is de waarheid dat ze heerlijk smaken, elke empirische vaststelling van het tegendeel is onredelijk. Ze is dat des te meer naarmate ze dichter bij de werkelijkheid aanleunt. Als de waarheid kwetst, is ze de waarheid niet.

De maaltijd troost de illusieloze mens, zoals de slaap hulde brengt aan de verslagen veldheer. Dat overkwam Napoleon. Na de Slag bij Waterloo sliep hij le long sommeil des vaincus. Zo beschreef Honoré de Balzac (1799-1850) het bedrieglijke rustpunt.

Wat komt er na de maaltijd? Wat gebeurt er als de veldheer ontwaakt? Mogelijk helemaal niets, al ligt het antwoord bij onszelf.


Communisme versus christendom

Misschien is er nieuwe hoop voor denksystemen, als ze een stuk van hun redelijkheid inleveren ten voordele van nobele emoties. Is er ook voor verslagen ideologieën zoals het communisme en het katholicisme nog hoop? Waarom niet, als ze zich van hun schijnbare redelijkheid ontdoen en ruimte bieden voor plezier, lust, verdriet. En als ik dan toch mag kiezen, zet ik het liefst in op het katholicisme, en ruimer bekeken op het christendom. Het communisme wil immers te veel vreugde in deze wereld, wat een vorm van wreedheid is, want die is onvermijdelijk als menselijke gebreken voortaan niet meer toegelaten zijn. De ambitie is te groot. Het communisme lijdt aan overhaast. Het wil in dit leven dingen realiseren waarvoor een hiernamaals nodig is, ook al bestaat dat laatste misschien niet.

Het christendom staat positief tegenover het hiernamaals. Critici zien daarin een vlucht, het uitstellen van een betere wereld tot na de dood, een gedachte die onrealistische gevoelens impliceert en onrechtvaardigheid op aarde in stand houdt. Maar je kunt die redenering ook omdraaien: het is juist het communisme dat niet te verwezenlijken dromen koestert. Het gelooft in een binnenwereldse oplossing voor de problemen van de mens. Anders uitgedrukt, het is niet het christendom dat onrealistisch is door naar het hiernamaals te verwijzen, het is integendeel het communisme dat ontspoort door nog tijdens ons bestaan een geheel ander mens, een volkomen nieuwe wereld in het vooruitzicht te stellen. Niet het christendom, maar het communisme vlucht voor de werkelijkheid.

Pas laat in mijn leven ben ik de grote kracht van de fameuze weddenschap van Pascal gaan inzien. Vroeger vond ik zijn theorie maar flauwtjes. Blaise Pascal (1623-1662) redeneert in een passage uit zijn Pensées als volgt. Wat is beter, voor het bestaan van God kiezen, of tegen? Opteren we voor het bestaan van God, en leven we ernaar, dan gaan we naar het paradijs en winnen we alles. Blijkt hij toch niet te bestaan, dan verliezen we niets of bijna niets, want er is niets. Wedden we daarentegen op het niet-bestaan van God, richten we daarop ons leven, en hij blijkt toch te bestaan, dan verliezen we alles en gaan we naar de hel. Als we daarentegen op het niet-bestaan van God inzetten en we hebben gelijk, dan verdwijnen we in het niets, maar anders ook. Slotsom: het is verkieslijk in het bestaan van God te geloven.

Een godsbewijs is de weddenschap zeker niet, al hoopten sommigen het tegendeel. Verder lijkt de redenering, in al haar logica, hoekig en niet echt overtuigend. Maar de charme van le pari de Pascal is deze: de filosoof beseft dat ultieme vragen over goed en kwaad, over geluk en vervulling, over deugdzaamheid en moreel falen, weliswaar met onze wereld verbonden zijn maar er nooit een definitief antwoord zullen vinden. De weddenschap van Pascal is een tegengif voor utopische ideologieën. De mens is eindig. We krijgen het niet allemaal netjes voor elkaar. De ideologie van de deemoed, van de bedding: ze bestaat.

Is het denken van Pascal ideologisch gekleurd? Ja. Maar op een manier die aanspoort om te zoeken naar de waarheid, in de zekerheid dat we ze op aarde niet vinden. Of ze daarbuiten bestaat, is hoogst twijfelachtig, maar dat verhindert niemand om binnen zijn mogelijkheden een betrekkelijk deugdzaam leven te leiden. Van een volmaakte wereld kunnen we niet meer dromen, hoogstens van een iets betere, wat niet minder is, maar meer. In die wereld is er ruimte voor licht afwijkend, maar juist daarom ontroerend gedrag, zoals buitenissige liefde voor een kookboek. Die meer verbergt dan ze uitdrukt. Die niet over niets gaat, maar over alles.


DS, 11-06-2011 (Rik Torfs)