Johannes Paulus II was niet heilig
 

Johannes Paulus II was niet heilig


Het Belgisch vorstenpaar en uittredend premier Leterme zullen op 1 mei in Rome aanwezig zijn bij de zaligverklaring van paus Johannes-Paulus II (DM 18/4). Maar hoe heilig was die vorige paus? Peter Nissen, hoogleraar cultuurgeschiedenis van de religiositeit (Radboud Universiteit Nijmegen), en Dirk Verhofstadt, doctor in de moraalwetenschap (Universiteit Gent), over de record-zaligverklaring van Karol Wojtyla.


Wojtyła was een pragmatische paus die er bovenal op uit was om de macht van de katholieke kerk te verstevigen. Dat heeft hij ook gedaan. Maar daarmee heeft hij de mensheid geen dienst bewezen. Karol Wojtyla, de gewezen paus Johannes Paulus II, wordt op 1 mei zalig verklaard, een tussenstap naar zijn heiligverklaring. Rome verwacht een toevloed van twee miljoen gelovigen om de zaligverklaring mee te maken, onder wie ook het Belgisch vorstenpaar en premier Leterme. Dat de voormalige paus zo snel zalig en heilig verklaard zal worden, hoeft niet te verwonderen. Al onmiddellijk na zijn dood in 2005 gingen er stemmen op: "Santo Subito!" ("Maak hem onmiddellijk heilig").

Het Vaticaan speelde hier bijzonder snel op in en startte de procedure zonder de gebruikelijke vijf jaar wachttijd na het overlijden van de kandidaat-heilige in acht te nemen. Daarmee zal Johannes Paulus II postuum opnieuw een record breken, het record namelijk dat hij zelf had gesteld door Moeder Teresa van Calcutta in 2003 zes jaar en zes weken na haar overlijden zalig te verklaren. Johannes Paulus II zal bij zijn zaligverklaring pas zes jaar en vier weken dood zijn.

Een zalig- en heiligverklaring verloopt volgens een kerkelijke procedure, die trouwens door Johannes Paulus II in 1983 aanmerkelijk werd vereenvoudigd. Onderdeel van die procedure is een onderzoek naar leven en werk van de kandidaat en naar zijn "faam van heiligheid". Ook moet op voorspraak van de kandidaat - en na zijn dood - een wonder hebben plaatsgevonden. Dat wonder is nog wel het minste probleem: een onverklaarbare genezing, opgetreden nadat een zieke tot de kandidaat-heilige heeft gebeden, is altijd wel te vinden. In het geval van Johannes Paulus II was dat de genezing van een Franse zuster die - net als de vorige paus - aan de ziekte van Parkinson leed. Het wonder werd trouwens beoordeeld door een commissie onder voorzitterschap van de lijfarts van de huidige paus.

Heiligen worden 'gemaakt', zoals de Amerikaanse journalist Kenneth Woodward in zijn boek Making Saints schreef. Zalig- en heiligverklaringen vinden niet zomaar plaats. Er zijn meestal kerkpolitieke doelen mee gediend. In het geval van de zaligverklaring van Johannes Paulus II lijkt ons één doel evident. De huidige paus is bijna een kwarteeuw zijn rechterhand geweest. Door zijn voorganger zalig te verklaren verleent Benedictus XVI impliciet ook aan zijn eigen beleid, dat momenteel flink onder vuur ligt, alvast een aureool van heiligheid.

Dat Johannes Paulus II een figuur van historische betekenis was, staat buiten kijf. Geen wonder als iemand ruim 26 jaar leiding heeft gegeven aan de grootste religieuze organisatie ter wereld. De verkiezing van Karol Wojtyla in 1978 tot paus had een enorme impact op het Oost Europese en vooral het Poolse denken. Zo werden de kerken in Oost-Europa een belangrijke kracht tegen de communistische regimes. In dat opzicht was paus Johannes Paulus II dus wel een belangrijke factor in het neerhalen van het communisme, zij het geen beslissende. Het waren immers de Hongaren die als eersten hun grenzen afbraken waardoor uiteindelijk de Muur viel.

Maar was hij ook een heilige? De rooms-katholieke kerk kan zeggen: wie wij zalig of heilig verklaren, is onze zaak. Wie niet tot onze kerk wil horen, heeft zich daar niet mee te bemoeien. Maar die vlieger gaat niet op. Door iemand zalig of heilig te verklaren, zegt de kerk: deze mens heeft een voorbeeldig leven geleid, volg hem of haar na. De vraag is nu of Johannes Paulus II deze status verdient. In de wetenschap dat de katholieke kerk nog steeds een van de belangrijkste morele spreekbuizen in de wereld is en bijna 1,3 miljard gelovigen telt, lijkt het ons vanzelfsprekend dat een mogelijke heiligverklaring van Johannes Paulus II ook door de buitenwacht kritisch mag en moet beoordeeld worden, waarbij de essentiële vraag is of de heilige in spe een na te volgen voorbeeld is voor alle medemensen. Volgens ons zijn er gegronde redenen om daar nee op te antwoorden.


Bevrijdingstheologen aan banden

In de eerste plaats was er zijn onvoorstelbare energie om zoveel mogelijk mensen zalig en heilig te verklaren. In de ruim 26 jaar van zijn pontificaat zijn er meer heiligen bijgekomen dan in de vier eeuwen daarvoor. Dat is op zich geen probleem, ware het niet dat hij ook enkele bijzonder dubieuze figuren de status van 'na te volgen voorbeeld' heeft gegeven. Onder hen Jozefmaria Escrivá, de leider van het omstreden en oerconservatieve Opus Dei, die zich verzette tegen de doorvoering van de vernieuwingen van het Tweede Vaticaans Concilie. Maar vooral de zaligverklaring in 1998 van de Kroatische aartsbisschop Stepinac was omstreden. Die had zich tijdens de oorlog immers uitgesproken ten voordele van de toenmalige dictator en massamoordenaar Ante Pavelic. Volgens schattingen was die verantwoordelijk voor de moord op bijna 800.000 mensen, vooral Joden en orthodoxen.

Nog merkwaardiger was de houding van Johannes Paulus II tegenover de toenmalige bevrijdingstheologen in Zuid-Amerika, priesters en bisschoppen die opkwamen voor de armen en die zich verzetten tegen de dictatoriale regimes van die tijd. Moreel hoogstaande figuren zoals Don Helder Camara, Gustavo Gutierrez en Leonardo Boff, die zich keerden tegen de uitbuiting door de machtigen, werden toen door de paus teruggefloten en in een aantal gevallen uit hun ambt ontzet. Onder impuls van Wojtyla werden de bevrijdingstheologen aan banden gelegd en vervangen door conservatieve discipelen die de lijn van Rome onvoorwaardelijk volgden, met alle negatieve gevolgen van dien voor de Latijns-Amerikaanse kerk.

De derde grote fout die Johannes Paulus II als paus beging, was zijn steeds hardnekkiger houding tegenover het gebruik van voorbehoedsmiddelen in Afrika. De aidsepidemie stak eind jaren '70, begin jaren '80 de kop op en zorgde voor het hiv-virus waaraan miljoenen mensen stierven. Het gebruik van condooms kon dat risico drastisch verminderen, maar toch weigerde de kerk dit toe te staan. Integendeel, tal van kerkelijke vertegenwoordigers beweerden dat het gebruik van condooms juist de ziekte aanwakkerde. Deze manifest onwetenschappelijke houding van de kerk en de paus heeft mee gezorgd voor een reusachtige toename van aids in Afrika en op die manier voor de dood van miljoenen mensen.

Een vierde en cruciale reden waarom Johannes Paulus II het niet verdiend om ten voorbeeld gesteld te worden aan anderen, was zijn lakse houding tegenover de vele gevallen van seksueel misbruik in de kerk. Op 30 april 2001 ondertekende hij de brief Motu Proprio Datae Quibus Normae De Gravioribus Delictis, waarmee hij bevestigde dat alle gevallen van seksueel misbruik van kinderen door katholieke verantwoordelijken moesten worden overgemaakt aan de Congregatie van de Geloofsleer van het Vaticaan en dat ze onderworpen waren aan pauselijke geheimhouding. Daarmee bevestigde Wojtyla de gangbare procedure dat dergelijke feiten niet mochten worden gemeld aan de normale gerechtelijke instanties, maar binnen de muren van de kerk moesten behandeld worden. Die houding heeft er mee voor gezorgd dat duizenden slachtoffers van seksueel misbruik binnen de kerk aan hun lot werden overgelaten.

Op basis van al deze argumenten kan zijn opvolger en jarenlange rechterhand Benedictus XVI misschien nog wel beweren dat Johannes Paulus II de wil van God heeft gevolgd - want wie kan zeggen wat diens wil is - maar kan hij absoluut geen na te volgen voorbeeld voor de talloze gelovigen genoemd worden. Wojty?a was een pragmatische paus die er bovenal op uit was om de macht van de katholieke kerk te verstevigen. Dat heeft hij ook gedaan. Maar daarmee heeft hij de mensheid geen dienst bewezen, integendeel. De vele armen, aidslijders en slachtoffers van seksueel misbruik binnen de kerk zijn er het levende voorbeeld van.


Blog DM, 19-04-2011