De Oost-Europese massamoorden van Stalin en Hitler
 

Het ergste leed

Timothy Snyder, Bloedlanden. Vertaald door Patty Adelaar en Ton Heuvelmans. Ambo, 639 blz.


De politieke massamoord tussen 1932 en 1945 kostte in Oost-Europa miljoenen het leven. Historicus Timothy Snyder schrijft in Bloedlanden over de mensen die voor Stalin en Hitler quantité négligeable waren.


Tussen 1932 en 1945 vermoordden het naziregime en het Sovjetregime veertien miljoen mensen in een gebied dat zich van het midden van Polen tot het westen van de Sovjet-Unie uitstrekte. De raming is aan de voorzichtige kant. In die zogenoemde bloedlanden werden miljoenen uitgehongerd, terwijl miljoenen anderen werden doodgeschoten of vergast.

Timothy Snyder (1969) noemt zijn boek Bloedlanden ‘een geschiedenis van politieke massamoord.' Zo probeert hij te rechtvaardigen dat hij de slachtoffers van Adolf Hitler en Jozef Stalin in twee categorieën verdeelt: aan de ene kant zij die met voorbedachten rade door de twee tirannen werden geliquideerd en aan de andere kant de burgers en militairen die als gevolg van de ‘reguliere' gevechtshandelingen de dood vonden. Hoewel die indeling een artificieel en zelfs aanvechtbaar vertrekpunt inhoudt, maakt de Amerikaanse historicus op overtuigende en glasheldere wijze duidelijk dat de bloedlanden inderdaad ‘het gebied waren waar de meest moordzuchtige regimes van Europa hun ergste moorden hebben gepleegd'.

Tijdens zijn reis langs de ontelbare killingfields in Polen, Oekraïne, Wit-Rusland, de Baltische staten en de meest westelijke strook van Rusland graaft hij bovendien een aantal onderbelichte of uit het geheugen gewiste gebeurtenissen op, repareert hij enkele misvattingen en stelt hij de cruciale vraag hoe zoveel mensen zo gewelddadig om het leven konden worden gebracht.

Bloedlanden is het verhaal van twee utopieën die de geschiedenis aan hun radicale ideologie hadden geketend en vervolgens tot nooit eerder geziene moordpartijen zijn overgegaan. Ieder van de miljoenen slachtoffers mocht dan een naam hebben gehad, voor Hitler en Stalin waren ze quantité négligeable, niet meer dan een cijfer in een statistiek.


Inspiratie

De Sovjetdictator beging als eerste een massamoord toen hij in 1932 de oorlog aan de koelakken in Oekraïne verklaarde. De uitroeiing was volgens hem een historische noodzaak: deze zogenoemd welvarende boeren werkten de collectivisering tegen en verduisterden alle voedsel. Die laatste beschuldiging was vals, want er was op het platteland door misoogsten en de incompetentie van de Sovjetleiders zo weinig voedsel te vinden dat de boeren massaal naar de steden trokken.

Op het hoogtepunt van de hongersnood was kannibalisme zelfs een normale zaak. Terwijl meer dan drie miljoen koelakken de hongerdood stierven, werden honderdduizenden anderen naar kampen in Siberië gedeporteerd. Honderdduizenden werden ook doodgeschoten: aanvankelijk werden ze beschuldigd van sabotage omdat ze ergens nog een broodkorst hadden liggen, later was het een halsmisdaad als ze met een door de honger opgezwollen buik rondliepen. Er was immers voldoende eten, beweerde Stalin. Een opgezwollen buik was daarom een teken van politieke oppositie. Je kunt je de vraag stellen of dit inderdaad de ‘grootste kunstmatige hongersnood in de wereldgeschiedenis' was, zoals Snyder beweert. Wat was dan de Grote Sprong Voorwaarts in China tussen 1959 en 1963? Bij die hongersnood (het gevolg van catastrofale landbouwhervormingen) kwamen tussen twintig en veertig miljoen burgers om. Toen Mao het plan voorstelde, hield hij trouwens rekening met de dood van minstens vijftig miljoen van zijn onderdanen.

Heeft Hitler zijn inspiratie om mensen rücksichtslos te doden bij Stalin opgedaan? In de jaren tachtig zorgden enkele Duitse historici voor opschudding toen ze voorhielden dat Auschwitz en de Goelag als twee druppels water waren. Sommigen hielden zelfs vol dat de Führer Stalin had gekopieerd. Snyder heeft geen boodschap aan deze Historikerstreit. Voor hem overlapten de bloedlanden de machtsutopieën van beide tirannen: voor Hitler was racisme het uitgangspunt, voor Stalin de klassenstrijd. Het mag dan ook niemand verbazen dat de slachtingen een ‘gezamenlijke productie van de Sovjets en de nazi's' waren.

Dat de moordlust van Sovjetdictator zo goed als in de vergetelheid is geraakt, wijt Snyder aan de grote leugen van de Grote Patriottische Oorlog. Na dit apocalyptische conflict met Hitler bleek immers dat Rusland naar verhouding veel minder had geleden dan de bloedlanden. Een succesvolle propagandacampagne zorgde ervoor dat de werkelijkheid nooit werd bovengespit. Niemand mocht zich herinneren dat de Sovjet-Unie in 1939 een pact met nazi-Duitsland had gesloten en oostelijk Polen en de Baltische staten had bezet. Niemand mocht weten dat tienduizenden Poolse intellectuelen en officieren waren doodgeschoten – Katyn was slechts een van de talloze moordkuilen. Niemand mocht onthouden dat er honderdduizenden Wit-Russen, Polen en Oekraïners door de veiligheidstroepen werden geëxecuteerd. Niemand mocht onthouden dat Sovjetburgers de leiding in de nazivernietigingskampen van Treblinka, Sobibór en Belzec hadden gehad.

Snyder vindt overigens dat de keuze van Europa voor Auschwitz als symbool voor de barbarij van de nazi's in het bijzonder en van de onmenselijkheid van de mens in het algemeen niet doordacht is. ‘Auschwitz is het slotakkoord van de fuga des doods', aldus Snyder. ‘De overgrote meerderheid van de Joden die tijdens de Holocaust werden omgebracht, zijn nooit in de buurt van een concentratiekamp geweest (…) Ze kwamen om in diepe kuilen, in mobiele gaskamers en in de vernietigingskampen. Daarom is Bergen-Belsen bekender dan Belzec: hier waren geen overlevenden.' Snyder is ook de mening toegedaan dat de Holocaust de enige surrogaatoverwinning van Hitler was. De Führer besloot pas om alle Joden te liquideren op het ogenblik dat al zijn andere plannen waren mislukt: de Sovjet-Unie was niet verslagen, de kolonisatie van het oosten was een fiasco, de liquidatie van tientallen miljoen Slaven kon niet worden uitgevoerd.


Theater des doods

Bloedlanden laat zien hoe twee barbaarse regimes in luttele jaren tijd het oosten van Europa in een ‘theater des doods' veranderden.

Jammer dat Snyder weinig weet te vertellen over de omstandigheden waarin drie miljoen Sovjetkrijgsgevangenen door de nazi's werden uitgehongerd. Voorts heeft hij het regelmatig over gruweldaden die ook buiten de bloedlanden hebben plaatsgevonden, zoals de Grote Terreur in 1937-'38, die overal in Stalins land even erg heeft gewoed, of zijn naoorlogse deportatie van volkeren in de Kaukasus en de Krim. Het bevestigt alleen maar dat oorlogsslachtoffers van een eenzelfde conflict apart behandelen een risico inhoudt.

Toch is dit boek een bloedstollende leeservaring. Telkens wanneer je denkt dat het ergste leed is geleden, onthult Snyder een nog afschuwelijker misdaad. Hoewel de cijfers doen duizelen, vergeet hij gelukkig nooit te onderstrepen dat de raderen van de Grote Geschiedenis veertien miljoen keer het leven van een onschuldig mens hebben vermalen.


DS, 25-02-2011 (Joseph Pearce)