De overmoed van BP
 

Een gat in de wereld

Naomi Klein


De ramp met het olieboorplatform Deepwater Horizon is het gevolg van onze arrogante overtuiging dat de aarde een machine is, stelt de Canadese publiciste Naomi Klein. Een vreemd gevolg van het olielek is dat we onze planeet opnieuw als een levend wezen gaan zien.


Voor de start van de bijeenkomst werd de aanwezigen herhaaldelijk op het hart gedrukt hoffelijk te zijn tegen de heren van BP en de federale overheid.

Deze fijne lieden hadden een gaatje gevonden in hun drukke agenda en waren naar Plaquemines Parish gekomen, een van de vele kustplaatsen waar het bruine gif uit het lek van de Deepwater Horizon zich een weg door het moerasland zocht.

Een tijdlang ging het er verrassend ingetogen aan toe. De aanwezigen, vooral vissersfamilies, luisterden geduldig naar Larry Thomas, een joviale pr-man van BP, die hen vertelde dat hij zich volop zou inzetten voor de vlotte afhandeling van hun schadeclaims. Ze onderbraken de woordvoerder van het US Environmental Protection Agency niet toen die hen verzekerde dat het chemische middel dat op de olie werd gesproeid volkomen veilig was — ondanks de berichten dat het product nooit was getest en zelfs verboden was in Groot-Brittannië. Maar hun geduld raakte op toen kustwachtkapitein Ed Stanton voor de derde keer het podium beklom om hen te verzekeren dat de kustwacht er zou ‘op toezien dat BP alles opruimt.'

Garnaalvisser Matt O'Brien nam plaats achter de microfoon. ‘We hoeven dit niet meer aan te horen', verklaarde hij. ‘Alle garanties die jullie ons bieden, zijn zinloos, want we vertrouwen jullie niet.' Luid bijval in de zaal. Wekenlang werden de bewoners bestookt met een spervuur van peppraatjes en mooie beloften uit Washington, Houston en Londen. Dat BP woord zou houden en de schade zou herstellen. Dat de regering Obama ervoor zou zorgen dat de Golfkust er na de schoonmaakoperatie beter aan toe zou zijn dan ervoor.

Het klonk allemaal fantastisch. Maar voor deze mensen, die dag in dag uit met en van deze kwetsbare moerassen leefden, klonk het belachelijk en ook bijzonder pijnlijk.

Want als de olie eenmaal het moerasgras heeft besmeurd, bestaat er geen mirakelmachine of chemisch wondermiddel die dat ongedaan kan maken. Je kunt olie van open water afscheppen, je kunt ze van een zandstrand harken, maar een met olie vervuild moeras is gedoemd om traag te sterven. De larven van talloze soorten voor wie de moerassen de ideale plek zijn om kuit te schieten — garnalen, krab, oesters en allerlei vissoorten — zullen worden vergiftigd.


ALLES STERFT

Als de olie bovendien diep genoeg doordringt in het moeras, zal ze niet alleen de grasstengels, maar ook de -wortels vernietigen. Die wortels vormen een stevig vlechtwerk, dat voorkomt dat het diepgroene land wegzakt in de Mississippidelta en de Golf van Mexico.

Plaatsen als Plaquemines Parish dreigen dus niet alleen hun visgronden te verliezen, maar ook de natuurlijke barrière die hen beschermt tegen hevige stormen zoals de orkaan Katrina. Niets minder of meer dan hun bestaan staat op het spel.

Een volledig herstel zit er niet in. Veel waarschijnlijker is het dat de Golfkust geschonden uit de strijd komt. In haar rijke wateren en drukbevolkte luchten zal minder leven zitten dan vandaag en de erosie zal het land aanvreten, waardoor ook de leefruimte voor mensen kleiner wordt. De unieke cultuur van de delta — met haar familietradities, keuken, muziek en bedreigde talen — zal krimpen en wegkwijnen. Zonder de visserij verliezen deze unieke gemeenschappen hun wortels en zakken ook zij weg in de bruine smurrie.

Katrina heeft het racisme in Amerika pijnlijk blootgelegd. Maar deze olieramp brengt een nog meer verborgen waarheid aan het licht: hoe weinig controle we hebben over de machtige, op een complexe manier met elkaar verbonden natuurkrachten waar we zo nonchalant mee omspringen.

BP heeft geen stop om het gat in de aarde mee te dichten. Obama kan de bruine pelikaan niet bevelen om niet uit te sterven. Geen geldbedrag — niet de onlangs door BP beloofde 20 biljoen dollar, niet 100 biljoen dollar — kan de leemte van een verdwenen cultuur vullen: het zijn harde waarheden die onze politici en bedrijfsleiders nog niet onder ogen zien. Maar de mensen wier lucht, water en bestaansmiddelen werden vervuild, maken zich geen illusies. ‘Alles sterft', zei een vrouw op de bijeenkomst in Plaquemines Parish. ‘Hoe kun je nu volhouden dat onze Golf veerkrachtig is en zal heropleven? Geen van jullie heeft ook maar een idee van wat er met onze Golfkust zal gebeuren. Jullie doen alsof jullie het allemaal weten, maar jullie weten het niet.'


WEG MET MOEDER AARDE

Deze crisis is het gevolg van vele dingen — corruptie, te weinig overheidsbemoeienis, onze verslaving aan fossiele brandstoffen. Maar fundamenteler nog gaat het om onze halsbrekende overtuiging dat ons inzicht in en onze heerschappij over de natuur zo compleet zijn dat we er naar eigen goeddunken kunnen mee knoeien met minimale risico's voor de natuurlijke systemen die ons in stand houden.

Maar zoals de BP-catastrofe heeft aangetoond, is de natuur altijd onvoorspelbaarder dan de meest gesofisticeerde mathematische en geologische modellen kunnen inschatten. Het idee dat de natuur een machine is waaraan we naar eigen goeddunken kunnen sleutelen, is een vrij recent waanbeeld. In haar baanbrekende boek De dood van de natuur (1980) herinnert milieuhistorica Carolyn Merchant ons eraan dat tot 1600 de aarde werd beschouwd als een levend wezen, dat doorgaans als een moeder werd afgebeeld. Net als inheemse volkeren over heel de wereld geloofden de Europeanen dat de planeet een levend organisme was, vol leven gevende krachten, maar ook vol kwaadaardige grillen. Daarom leefden er ook sterke taboes tegenover alle activiteiten die ‘de moeder' konden schenden of ontheiligen, zoals mijnbouw.

Dat veranderde toen enkele — maar bijlange na niet alle — mysteries van de natuur werden ontraadseld tijdens de wetenschappelijke revolutie in de zeventiende eeuw. De natuur werd een machine, ontdaan van elk mysterie of elke goddelijkheid, en haar onderdelen konden ongestraft worden ingeperkt, ontgonnen en opnieuw geassembleerd. De natuur werd soms nog steeds voorgesteld als een vrouw, maar dan een die makkelijk kon worden gedomineerd of onderdrukt.

BP schepte erover op dat het met het ‘Tiber Prospect'-project in de Golf van Mexico beschikte over de ‘diepste bron die ooit werd aangeboord door de olie- en gasindustrie' — zo diep onder de oceaanbodem als de hoogte van straalvliegtuigen boven het aardoppervlak. Voorzorgsmaatregelen treffen voor het geval het misliep, speelden een ontstellend minimale rol in de bedrijfsstrategie. Zoals we hebben ondervonden, had BP geen plan klaar om het hoofd te bieden aan deze ramp.

Het was de bedrijfstop die weigerde na te denken over een eventuele mislukking. Een jaar geleden vertelde BP-topman Hayward aan een groep studenten van Stanford University dat deze woorden ingekaderd op zijn bureau stonden: ‘Als je wist dat je niet kon falen, wat zou je dan proberen?' Dit was niet zomaar een inspirerende slogan, het was een rake beschrijving van het gedrag van BP en zijn politieke beschermheren.

Het is dan ook niet te verbazen dat de reactie van het bedrijf en de regering op de ramp — van het improviserende gebruik van chemische oplosmiddelen tot het tactloos aan banden leggen van journalisten — blijk gaf van diezelfde arrogantie en zonnige voorspellingen die de ramp in eerste instantie hadden mogelijk gemaakt.


DOOD VAN DE MACHINE

En het ontkennen van de risico's gaat onverminderd door, met de politici uit Louisiana die verontwaardigd reageren op Obama's tijdelijke bevriezing van diepzeeboringen. Maar de meest sociopathische reactie kwam van de doorgewinterde politiek commentator Llewellyn King: eerder dan de risico's te schuwen, moeten we stilstaan in verwondering ‘dat we zulke vernuftige machines kunnen bouwen dat ze het deksel van de onderwereld kunnen lichten'.

Gelukkig hebben velen een heel andere les getrokken uit de ramp. Zij verwonderen zich niet over het vermogen van de mens om de natuur naar zijn hand te zetten, maar over onze machteloosheid om de woeste natuurkrachten die we ontketenen te beteugelen. Ook leeft het gevoel dat dit gat in de bodem van de oceaan meer is dan een technische fout of een kapotte machine. Het is een schrikwekkende wonde toegebracht aan een levend wezen. Dankzij de camera's van BP kunnen we allemaal het bloed uit de aarde zien gutsen, in real time, 24 uur per dag.

Die beeldspraak duikt steeds weer op in gesprekken en interviews. Mensen zeggen: ‘We bloeden leeg', en: ‘We moeten het bloeden stelpen.' Dat is de vreemdste wending in de Golfkustsaga: ze heeft ons doen inzien dat de aarde nooit een machine is geweest. Vier eeuwen nadat ze werd doodverklaard, en te midden van zoveel dood, komt de aarde weer tot leven.


BLOEDSOMLOOP

We zijn ons niet alleen gaan identificeren met de aarde als een gewond levend wezen, maar door de opmars van de olie hebben we ook een stoomcursus ecologie meegekregen. Elke dag leren we meer over hoe wat een vreselijk probleem leek op één plek in de wereld, uitwaaiert op een schaal die de meesten van ons zich nooit hadden kunnen voorstellen. Zo vernamen we dat de olie Cuba kan bereiken — en daarna Europa. Dan hoorden we dat Canadese vissers bezorgd zijn omdat de tonijn waarop ze vissen duizenden mijlen verderop wordt geboren in de met olie vervuilde wateren van de Golf van Mexico. En we kwamen er ook achter dat de moerassen van de Golfkust voor vogels het equivalent zijn van een drukke luchthaven. Iedereen lijkt er halt te houden: 110 soorten trekkende zangvogels en 75 procent van alle trekkende Amerikaanse watervogels.

Carolyn Merchant verwoordt de les als volgt: ‘Het probleem dat BP zo tragisch en rijkelijk laat heeft ontdekt, is dat de natuur een actieve kracht is waar je geen stolp overheen kunt zetten.' Voorspelbaarheid is zeldzaam binnen ecologische systemen. ‘Onvoorspelbaarheid en chaos maken de dienst uit.'

En dan hoeven we er nog niet aan te denken wat een orkaan zou doen met de giftige soep van BP. Als we de gevaren verbonden met het verstoren van de geologie en chemie van de aarde nog niet kenden, dan komen we er nu achter.

Het moet gezegd: er zit een vreemde bocht in dit pad naar verlichting. Ze zeggen dat Amerikanen de ligging van landen leren kennen door ze te bombarderen. Nu lijkt het erop dat we de bloedsomloop van de aarde leren kennen door hem te vergiftigen.


VOORZORGSPRINCIPE

Vrijwel alle inheemse culturen hebben mythen over goden en geesten die huizen in de natuur — in rotsen, bergen, gletsjers, wouden — net zoals de Europese cultuur die had voor de wetenschappelijke revolutie. Antropologe Katja Neves wijst erop dat die mythen een praktisch doel hebben: de aarde heilig noemen is een manier om onze nederigheid uit te drukken tegenover krachten die we niet helemaal begrijpen. Met wat heilig is, moet behoedzaam, zelfs met ontzag worden omgegaan. Als we die les ten langen leste ter harte nemen, kunnen de gevolgen verstrekkend zijn.

Het meest positieve gevolg van deze ramp zou niet alleen zijn dat hernieuwbare energiebronnen zoals wind- en zonne-energie versneld worden ingevoerd, maar dat het ‘voorzorgsprincipe' in de wetenschap een prominente rol krijgt. Dat principe is het tegendeel van Haywards ‘Als je wist dat je niet kon falen'-credo. Het stelt dat ‘als een activiteit risico's inhoudt voor de omgeving of de volksgezondheid', je voorzichtig te werk moet gaan, alsof een mislukking mogelijk, zelfs waarschijnlijk is. Misschien moeten we Hayward een nieuwe slogan bezorgen om op zijn bureau te zetten: ‘Je doet alsof je het allemaal weet, maar je weet het niet.'


DS, 03-07-2010 (Naomi Klein)