Ali in wonderland
 

Ali in wonderland

Ali Smith, Meisje ontmoet jongen. Vertaald door Hien Montijn, De Bezige Bij, 160 blz., 14,90 €. (Oorspronkelijke titel: Girl meets boy: the myth of Iphis.)
Ali Smith, De eerste persoon en andere verhalen. Vertaald door Hien Montijn, Mouria, 158 blz., 17,90 €. (Oorspronkelijke titel: The first person and other stories.)


Ali Smith: hoe ongewoon is het gewone? — Hoe presenteren we ons aan de buitenwereld? Zijn we ooit helemaal authentiek? En hoe genezen we van liefdespijn? Ali Smith stelt prangende vragen in De eerste persoon en andere verhalen.


Ooit ontmoette ik een schrijfster die zich, ondanks haar marmeren huid en wijde bambi-ogen, zorgen maakte om de foto voor de krant. Ze was die ochtend wakker geworden met een nauwelijks zichtbare pukkel op de wang. Of we die konden wegtoveren met Photoshop. Ali Smith zal wel nooit zo'n vraag stellen. Ze maakt zorgeloze grappen over haar uiterlijk en heeft lak aan haar status als literaire beroemdheid. 'Ik ben geen trots persoon', vertelt ze. 'Ik heb twee dingen geschreven waar ik echt blij mee ben: een introductie bij de verzamelde verhalen van Katherine Mansfield en een klein project voor de BBC. Ze gaven me oude bladmuziek waarbij ik een tekst mocht verzinnen. Heerlijk vond ik dat. Misschien was ik beter af geweest als tekstschrijver voor Hollywoodmusicals in de jaren 1940.'

De 46-jarige Schotse heeft wel meer waarop ze trots mag zijn. Haar romans Hotel wereld en De toevallige zijn wervelende verhalen, neergepend in een prikkelende, verrassende stijl. Lees een artikel over Ali Smith en je zal snel op woorden botsen als 'woordsmid' en 'literaire vernieuwer'. De eerste persoon en andere verhalen is Smiths vierde kortverhalencollectie en de eerste met een Nederlandse vertaling. Smith is nooit wijdlopig geweest. Met de precisie van een poëet schrijft ze haar afgemeten verhalen. In De eerste persoon en andere verhalen gooit ze meer dan ooit alle overbodige ballast overboord. Haar personages hebben meestal geen naam, je weet weinig of niets over hun verleden en ze zijn 'in niets dan huid gekleed'. In 'Geen uitgang' blijven ex-geliefden vastzitten in de nasleep van hun relatie. 'Grift' is het grappige verhaal van een vrouw die converseert met haar veertienjarige zelf. In 'De tweede persoon' is een vrouw niet gelukkig met het beeld dat haar ex van haar ophangt. Soms houdt Smith het net iets te karig, zoals in 'Geschiedenis van een geschiedenis' of 'Cadeau'. Meestal neemt ze je wel op sleeptouw.


Waar verhaal

'Ik schreef bijna al deze verhalen tijdens de voorbije vier jaar en merkte dat er een rode draad in zat. Het waren eerstepersoonsverhalen, waarin de volgende vragen centraal staan: wat is autoriteit? Hoe construeren we onszelf en hoe tonen we ons aan de anderen? Wat is authenticiteit? Die vertellingen wilde ik onderbreken met verhalen in de tweede en derde persoon. Mensen hebben intuïtief vaak het idee dat een eerstepersoonsverteller betrouwbaarder is. Dat is niet noodzakelijk zo. Iemand die op tv in tranen uitbarst om het leed dat hij veroorzaakte, is niet noodzakelijk oprecht.'

Smith stelt, zoals steeds, vragen over de vorm van het verhaal en ze doet dat met vederlichte tred, speels en komisch. Franz Kafka schreef dat een kortverhaal 'een kooi is op zoek naar een vogel'. Volgens Nadine Gordimer is het als 'de korte flits van een aantal vuurvliegjes'. Smith noemt het kortverhaal 'een slanke nimf'. In 'Waar kort verhaal' discussieert ze aan de telefoon met een vriendin die in het ziekenhuis ligt over het verschil tussen kortverhalen en romans. Hun discussie mondt uit in dollen en grappen maken: 'Het is een waargebeurd verhaal, zo simpel is het. Mijn vriendin had borstkanker en had moeite om de juiste medicatie te krijgen. Ik had een opdracht voor een kortverhaal en belde er met haar vaak over.'

Zelfs in een 'waar verhaal', zoals Smith het noemt, gebeurt er veel onder het oppervlak. In Smiths werk krijgt het alledaagse een surreëel kantje en doet het surreële doodgewoon aan. Hoewel fundamenteel anders, doen sommige van haar verhalen denken aan die van Haruki Murakami, van wie Smith een grote fan is:

'Net als Hitchcock komt hij op de proppen met iets wat op het eerste gezicht naturalisme lijkt. Dat glijdt geleidelijk af in een soort droom. Murakami is een van de weinigen die echt iets begrijpen van moderniteit. Hij weet hoe we constant overrompeld worden door informatie en hoe moeilijk het is om het valse van het echte te onderscheiden.'

Hoe gaan we om met de werkelijkheid die ons omringt? Hoe kunnen we die vertrouwen en hoe herkennen we het ware? Die vragen onderzoekt Smith in 'Ik weet iets wat jij niet weet' of 'Schrander, temperamentvol, luxueus'. Een glanzende of aantrekkelijke vorm gaat niet steeds gepaard met een even fraaie inhoud, zo blijkt uit 'Het kind', een grappig verhaal over een prachtbaby die racistische en seksistische praat uitkraamt.


Homofoob

Volgens Ali Smith is er nooit één versie van een verhaal. Elke vertelling heeft een echo. Vorig jaar verscheen Meisje ontmoet jongen, Smiths hedendaagse versie van de mythe van Iphis uit Ovidius' Metamorfosen. Ze vertelt hoe een stervelinge bidt tot de godin Isis. Ze smeekt om een zoon, want haar man heeft geen geld voor een meisje. Isis raadt de vrouw aan om haar kind op te voeden als een jongen, ook al is het in feite een meisje. Alles gaat goed tot Iphis verliefd wordt op Ianthe. Hoe zal die reageren als ze ontdekt dat haar geliefde eigenlijk een vrouw is? Ovidius zorgt voor een elegante metamorfose, zodat Ianthe geen ongename ontdekkingen hoeft te doen in het huwelijksbed.

Ali Smith pakt het anders aan. Heeft Ianthe echt nood aan hocus-pocuswerk? 'Het is duidelijk dat Iphis precies het soort jongen-meisje of meisje-jongen is waarvan ze houdt.' 'Meisje ontmoet jongen' is een frivool liefdesverhaal, waarin de aantrekking tussen twee vrouwen geen probleem, maar een triomf is. Anthea valt voor de jongensachtige Robin, haar eerste echte liefde. Waterbeelden en -metaforen duiken vaak op in dit bruisende verhaal dat zich afspeelt aan de oevers van de Ness en in de onderkoelde vergaderruimtes van een waterbedrijf. Anthea werkt als marketeer voor de watergigant tot ze haar buik vol heeft van de gladde slagzinnen die ze uitbraakt. Uiteindelijk verzetten en Anthea en Robin zich tegen de gevestigde orde.

'Het is een protestverhaal met een veel explicietere politieke boodschap dan lezers van mij gewend zijn. Ik wou een relevant verhaal schrijven, vertrekkende vanuit de Ovidius-mythe. Wereldwijd worden nog baby's geaborteerd enkel en alleen omdat het meisjes zijn. Recente statistieken tonen dat vrouwen slechts 2 procent van de hoogste managerfuncties bekleden. Een op drie vrouwen wereldwijd sterft of raakt gewond bij huiselijk geweld. We denken wel eens dat we in een moderne wereld leven, maar die gruwelen zijn er nog steeds. Diep vanbinnen denken velen nog dat vrouwen minder waard zijn dan mannen.'

Anthea's zus is geschokt wanneer ze merkt dat zuslief op vrouwen valt. Haar homofobe uitspraken zijn niet verouderd, vindt Smith: 'Ik kom uit Inverness, een klein stadje in Schotland, en ik weet hoe het is om daar op te groeien als lesbienne. Onze zogenaamd progressieve maatschappij zit nog vol vooroordelen.'


Hoop

Enkele jaren geleden vertelde Smith mij naar aanleiding van De toevallige hoe weinig vertrouwen ze had in politici. Inmiddels is Blair afgetreden en is Obama de nieuwe Amerikaanse president. Smith is erg hoopvol: 'Ik vind het ongelofelijk hoeveel er veranderd is. Mensen krijgen nieuwe ideeën over wat mogelijk is en dat is fantastisch. We zitten natuurlijk wel met de financiële crisis, maar ook dat is misschien wel goed. De recessie kan ons leren om op een andere manier naar de wereld te kijken. Obama's verkiezing had meteen een groot effect op ons taalgebruik. Termen als “hoop, of “verandering, hoorde je in de politieke retoriek van de voorbije tien jaar nooit.'

Volgens Smith is er een grote wisselwerking tussen politiek en literatuur. Als Schotse voelde ze zich altijd al wat marginaal, aan de rand van het literaire gebeuren. 'Opgroeien in Engeland is iets helemaal anders dan een jeugd in Schotland. In Schotland had je de voorbije twintig jaar een experimentele, gedurfde literatuur die je in Engeland veel minder vond. Toen het Schotse parlement er kwam, was er plots een grote stroom van historische, conventionele fictie, die veel minder spannend en vernieuwend was. Ik ben benieuwd in hoeverre onze politieke ontvoogding een impact zal hebben op onze literatuur.'

Momenteel werkt Smith aan een nieuwe roman die - hoopt ze - over drie à vier jaar af zal zijn. 'Dat is best een lange periode. In die vier jaar ben je erg veranderd. Je hebt nieuwe cellen, een nieuwe huid. Eigenlijk is schrijven net zoals je huid afwerpen. Je schrijft een versie van een verhaal en dan doe je dat opnieuw en opnieuw tot het goed genoeg is. Hopelijk.'


DS, 28-09-2009 (Kathy Mathys)