’Snelheid leidt tot stilstand’
 

’Snelheid leidt tot stilstand’

Erik Oger: Nachtoog; Schuine wegen van de filosofie uitgeverij Pelckmans/Klement; Kapellen; ISBN 978 90 8687 005 9. €23,70.


Deugden zijn geen beperkende normen of vage woorden, maar kwaliteiten waarin je uitblinkt. Vandaag: filosoof Erik Oger gaat na waarom traagheid in het Westen zo’n slechte naam heeft. „Snelheid egaliseert, daardoor gaat er veel verloren.”


Op de autosnelweg naar Parijs ontstaat plots een monsterfile. Aanvankelijk stappen de bestuurders even uit de auto om te zien wat er aan de hand is en hoe lang dit leed nog gaat duren. Maar als de file niet blijkt op te lossen, gebeurt er van alles. Chauffeurs komen hun auto uit, maken een praatje, leggen een rantsoen van water en voedsel aan, schroeven de stoelen uit hun auto om gezamenlijk te kunnen eten, ja, in die monsterfile bloeit zelfs liefde op tussen de ingenieur van de Peugeot 404 en het meisje in de Dauphine.

Voor de Vlaamse filosoof Erik Oger illustreert het verhaal van de Argentijnse schrijver Julio Cortazar dat traagheid een deugd kan zijn die westerlingen veel meer zouden moeten beoefenen. „Traagheid heeft een slechte naam. We verbinden traagheid snel met domheid, lethargie, gebrek aan interesse en ambitie. Dat is altijd al zo geweest: een kerkvader als Augustinus plaatste de bittere traagheid van het lichaam tegenover de vlugheid van de ziel. De middeleeuwers rekenden de traagheid tot een van de zeven hoofdzonden.

Volgens Oger is de veroordeling van de traagheid gestoeld op een aantal fundamentele waarden van onze cultuur, onder andere de fascinatie voor efficiëntie die we steevast verbinden met snelheid.”


Is het streven naar efficiëntie en snelheid dan niet lovenswaardig?

„Voor mij althans lang niet altijd. Toen ik op de middelbare school zat, deed men eens een proef met kleursegmenten. Op een platte schijf waren verschillende taartpunten met kleuren aangebracht. Men liet de schijf draaien, ervan uitgaande dat de kleuren bij een zekere snelheid zouden verdwijnen, en er alleen nog wit te zien zou zijn. We kregen een onbestemde grauwe kleur te zien. Waarschijnlijk waren de kleuren niet zuiver genoeg om over te gaan in monochroom wit. Maar het proefje maakte wel duidelijk dat een toename van snelheid leidt tot het wegwissen van kleuren.

We kunnen hetzelfde waarnemen op de snelweg. Hoe harder we rijden, hoe gerichter onze blik op de weg is. De snelheid egaliseert, waardoor er veel verloren gaat.”


Daarom houdt U een lofzang op de traagheid?

„Ik ben niet de eerste die een lofzang laat klinken op de traagheid. In het ’Symposium’ van Plato lezen we het verhaal hoe Socrates tijdens een wandeling eens achteropraakt. Daardoor komt hij zo veel later bij een diner met vrienden aan, dat de gastheer zich ongerust maakt. Andere aanwezigen stellen hem gerust: „Het gebeurt wel meer dat hij zich afzondert en zomaar ergens blijft staan.”

Daarmee refereren ze aan de legendarische anekdote dat Socrates tijdens de veldtocht bij Potidaea in 432 voor Christus 24 uur stokstijf stil zou hebben gestaan. ’Helemaal in een of ander probleem verdiept, heeft hij daar eens rechtop gestaan, zonder een voet te verzetten van ’s morgens vroeg, altijd maar bezig met zijn onderzoek’.

Hetzelfde kom je tegen bij de Oostenrijkse filosoof Ludwig Wittgenstein, van wie bekend is dat hij tijdens een wandeling onverwacht zijn pas onderbrak, om met zijn wandelstok in het zand te gaan tekenen. Hij hervatte zijn wandeling pas nadat hij zich geruime tijd had overgegeven aan gepeins. En zeggen wij niet zelf, als we over een kwestie nog niet genoeg hebben nagedacht: ’Ik heb er nog niet bij stil gestaan?’”


We moeten dankbaar zijn voor de file, dan hebben we tijd stil te staan bij de dag.

„De file is een gevolg van ons streven naar snelheid en efficiëntie. Elke cultuur kent zichzelf hinderende systemen. De file is daar een mooi voorbeeld van. Door onze drang naar snelheid en efficiëntie hebben we zoveel verkeerslichten in het leven geroepen dat het tegendeel bereikt wordt. Onze hang naar mobiliteit heeft ervoor gezorgd dat we nu met z’n allen stilstaan. We kunnen ons daarover opwinden, we kunnen er ook de nieuwe mogelijkheden van inzien – dat is de strekking van het verhaal van Cortazar.”


Leuk idee voor fictie.

„De mogelijkheden worden ook in de dagelijkse praktijk ingezien. De Fransen gebruiken tegenwoordig de uitdrukking bison futé, wat sluwe buffel betekent, een verwijzing naar een dier dat gewoonlijk zijn eigen weg volgt en zich niet laat leiden door de kudde.

„De Fransen gebruiken de uitdrukking om de listigheid aan te duiden van automobilisten die tijdens de zomermaanden alternatieve routes zoeken om niet vast te komen staan op de autoroute du soleil. Er is zelfs al een gelijknamige organisatie ontstaan die weggebruikers van advies dient en de meest geschikte route adviseert.

Bijkomend voordeel: doordat men nu niet meer rijdt over snelwegen maar over lokale binnenwegen doen vakantiegangers ontdekkingen: Romaanse kerkjes, nostalgische dorpjes, verlaten valleien. Door te vertragen, geef je het toeval een kans.”


In Nederland resulteren die sluipwegen tot de vernietiging van allerlei dorpen.

„In Nederlandse kranten lees je eveneens over de zegeningen van de file, die een vluchtheuvel kan zijn in ons dagelijkse hectische bestaan. Tussen de stress van het werk en stress van het gezin even niets in de file.”


Voor de ongelukkige die niet dagelijks in de file staat zijn er andere vluchtheuvels?

„De term ’onthaasten’ is een modeterm geworden. Wie onthaast, brengt de deugd van de traagheid in praktijk. Deze deugd is niet in tegenspraak met een polyritmiek van het leven. Wat bedoel ik daarmee? Een schaatser die zich over één nacht ijs waagt, zal wel gek zijn te vertragen, voor hem is snelheid een voorwaarde droog over te komen.

De deugd van de traagheid bestaat er dus niet uit consequent langzamer te gaan leven.”


Hoe kun je die deugd dan wel beoefenen?

„De eerste mogelijkheid is de situaties waarin je tot vertraging gedwongen wordt niet langer te zien als een belemmering in je functioneren, maar als een mogelijkheid nieuwe dingen te ontdekken. De filevariant. De tweede mogelijkheid is actief op zoek te gaan naar vluchtheuvels van traagheid.

In mijn boek ’Nachtoog; Schuine wegen van de filosofie’ beschrijf ik er een paar. Fotografie vind ik een sterk voorbeeld. Het fototoestel functioneert als een vergrootglas, die ons de werkelijkheid in haar concreetheid en bijzonderheid toont. Wie goed wil fotograferen, moet de wereld nauwkeurig en intens bekijken. Wat is het goede standpunt, moeten we dichterbij komen, verder af gaan staan? Meer licht? Of moeten we het onderwerp juist op een andere manier bekijken? Wie fotografeert, weet dat hij afhankelijk is van wat hem toevalt. Het doet ons uitzien naar wat de Grieken het Kairos, het gunstige ogenblik noemden. En dat gunstige ogenblik laat zich niet dwingen.”


U bent geen fotograaf maar filosoof.

„Ik zeg ook vaak dat een andere manier om weerstand te bieden aan de snelheid van het leven tijd vrijmaken is voor filosofisch nadenken.”


Dat proberen we in deze krant.

„Zo’n pagina als u maakt, kan een vluchtheuvel van traagheid zijn, maar kan ook in het tegendeel omslaan. Mede onder invloed van het journalistieke schrijven laten veel filosofen zich opjagen. Een filosofisch denken met het oog op een deadline betekent de dood van dit denken. De filosofie ontkomt ook niet aan wat de Franse socioloog en filosoof Bourdieu fast thinking heeft genoemd. Met een oneliner heeft men op elke vraag wel een snedig antwoord, maar wie dit antwoord goed beschouwt, ontdekt dat het slechts een gangbare mening vertolkt. Een haastige man moet niet op de trage ezel van de filosofie rijden.

In plaats van filosofie zou ik net zo goed poëzie of religie genoemd kunnen hebben. Met haar rituelen, meditaties en regelmatig terugkerende gebedsstonden bezit ook de religie het vermogen om een zekere vertraging je leven binnen te smokkelen.”


Je trainen in de deugd van de traagheid komt neer op het binnensmokkelen van vertragende activiteiten?

„De training in de deugd van de traagheid bestaat uit verschillende stadia. Ten eerste moet je leren inzien dat snelheid niet altijd positief is. Is u wel eens opgevallen dat de tred van de haat vlug is, ongedurig en opdringerig? En dat de liefde met langzame stap komt?

Wie de deugd van de traagheid beoefent, wordt zich bewust van verschillende snelheden waarmee we ons leven kunnen leiden, en de mogelijkheden die de verschillende snelheden bieden.

Vervolgens probeer je die verschillende snelheden in je leven in te passen. Je gaat op zoek naar een activiteit die je dwingt pas op de plaats te maken. Het maakt niet uit of dit nu religie is, fotografie of vissen. Als de activiteit maar een zekere duur krijgt. Wie zulke vluchtheuvels in zijn leven heeft ingepast, zal in staat zijn het ene moment te versnellen om even later te vertragen. Wie de deugd van de traagheid beoefent, schenkt aandacht aan het verloop van de tijd.”


Trouw, 03-02-2009 (Peter Henk Steenhuis)