actualiteitsforums - 'De impact van VTM is fenomenaal'

'De impact van VTM is fenomenaal'

Aan vier bevoorrechte getuigen leggen we acht stellingen voor over twintig jaar VTM. Mike Verdrengh is samen met wijlen Guido Depraetere de founding father van VTM. Leo Neels, docent mediarecht aan de universiteiten van Antwerpen en Leuven, was van 1989 tot 1994 directeur-generaal van de Vlaamse Televisiemaatschappij. De filmmaker Jan Verheyen was er bijna achttien maanden programmadirecteur. En Hilde Van den Bulck doceert mediabeleid en mediacultuur aan de Universiteit Antwerpen.

1. VTM heeft een revolutie ontketend in Vlaanderen.

Neels: 'Het is revolutionair geweest om private televisie te organiseren met een meerderheid van de Vlaamse uitgevers. Zij beseften dat er vroeg of laat etherreclame zou komen in Vlaanderen en dat dit de kranten en weekbladen pijn zou doen. “Als we het niet kunnen tegenhouden, laten we het dan zelf doen, dan zijn het communicerende vaten,, vond de uitgever Jan Merckx.'

Verdrengh: 'In de jaren 1980 werd in heel Europa komaf gemaakt met de staatsmonopolies. Ook VTM is op dat moment gekomen. Het resultaat is dat het tv-landschap veel dynamischer is geworden. Niet alleen kreeg de kijker veel meer keuze, er werd ook meer rekening gehouden met zijn smaak. Voordien werd te veel televisie gemaakt voor de inner circle en de happy few.'

Verheyen: 'Sinds 1989 kan je zonder in lachen uit te barsten spreken van een Vlaamse audiovisuele industrie. En dat is alleen maar te verklaren door de komst van VTM. Toen zij begonnen, was de BRT het prototype van een ingedommelde staatszender naar Oostblok-model, waar met grote tegenzin af en toe Gaston en Leo werd geprogrammeerd om het volk te paaien. Daardoor gingen de Vlamingen hun entertainment halen over de grens, vooral in Nederland. Vanaf 1989 kon je plots voor complexloos entertainment ook in Vlaanderen terecht. De impact was onmiddellijk en verpletterend. VTM werd onthaald als een bevrijder. Ik herinner mij nog hoe tijdens de koers de auto's van de BRT werden bekogeld met modder.'

Neels: 'Dat de Nederlandse stations zo'n groot marktaandeel haalden in Vlaanderen, was een onuitgesproken kritiek op het aanbod van de BRT en op de overheid die niet correct omging met haar openbare omroep. Er was een gebrek aan politieke visie, eensgezindheid en moed om de oude BRT te hervormen, en vooral was er bij de (toen nog) Vlaamse Executieve grote ontevredenheid over de toenmalige publieke omroep, die werd beschouwd als een “rood bastion,. Private televisie moest soelaas brengen.'

Verdrengh: 'Gelukkig voor Vlaanderen is het VTM geworden, een Vlaams bedrijf, en niet bijvoorbeeld RTL. Televisie is nog altijd een medium dat met zijn beide voeten in de lokale grond staat en gemaakt en beslist moet worden door onze mensen. Als het epicentrum van de beslissingen in Hilversum, Luxemburg of Parijs ligt, is dat veel moeilijker. Wat VTM in Vlaanderen heeft teweeggebracht, is dan ook indrukwekkender dan wat RTL-TVi heeft gedaan in Wallonië. Ik overdrijf niet als ik stel dat het aanbod in Vlaanderen tien keer interessanter en boeiender is.'

Van den Bulck: 'Inhoudelijk betekende VTM nochtans niet echt een revolutie. Het televisiestation scoorde met programma's als Rad van fortuin, dat in Vlaanderen nota bene op de openbare omroep was begonnen. Daarnaast kopieerde en imiteerde VTM gretig de successen van de buren met grote, glamoureuze shows en quizprogramma's die we al gewoon waren van bij de Nederlandse omroepen.'

'De revolutie zat hem veeleer in het enthousiasme waarmee populaire televisieprogramma's en genres werden omarmd, zowel door VTM, als door grote groepen van het publiek.'

2. VTM is het beste wat de VRT kon overkomen.

Verdrengh: 'Het zal wel zo zijn dat die zweepslag nodig was voor de verstarde openbare omroep. Ik kan alleen maar vaststellen dat na de komst van VTM het programma-aanbod, de stijl, de toon en de look van de Vlaamse openbare omroep serieus veranderd zijn. Ook als we de openbare zenders vergelijken, komt de VRT er nu veel sterker uit dan de RTBF. Blijkbaar heeft de komst van RTL-TVi daar niet hetzelfde effect gehad.'

Verheyen: 'Na de initiële verbijstering, paniek en nog enige weeën van arrogantie, zag je hoe de VRT stilaan uit het dal kroop. Wat dan is gebeurd, is zo mogelijk nog boeiender en nog beter voor de audiovisuele sector geweest. Die twee zenders zijn aan een verbeten concurrentieslag begonnen, wat heeft geleid tot een audiovisueel landschap dat zijn gelijke niet kent in Europa. Er zijn een aanbod en een kwaliteit gecreëerd die absoluut niet evenredig zijn met de grootte van de regio en het aantal potentiële kijkers. Je zou dus kunnen stellen dat de VRT en VTM boven hun stand leven, maar dat zal de kijker een zorg wezen. Hij wordt er alleen beter van.'

Neels: 'Zo'n hevige competitie kan in twee richtingen werken. Het kan de standaard omhoog tillen, maar ook naar beneden halen. De paradox is dat we op het vlak van entertainment een enorme upgrading hebben gekregen, maar in het informatieaanbod eerder een downgrading zien. Ik zie sommige formats op de openbare omroep waar gerenommeerde journalisten iets te vaak het niveau van de toogpraat halen.'

3. VTM is de slaaf van de adverteerder.

Neels: 'Niet meer of niet minder dan De Standaard'.

Verdrengh: 'Uiteraard moet commerciële televisie zich aanpassen aan de wensen van de adverteerders. En dan vrees ik dat de grote algemene zenders meer iets van het verleden zijn. In Vlaanderen hebben we maar twee grote algemene zenders: VTM en Eén. Al de rest zijn nichezenders, die zich op specifieke doelgroepen richten. En dat is ook wat de adverteerders vragen. Ik vind het maatschappelijk niet verantwoord dat alles toegespitst wordt op die jongere doelgroepen. Oudere mensen krijgen het gevoel dat ze uit de boot vallen, want 18-44 is hot. Terwijl die steeds grotere groep van 50-plussers heeft geleerd om met volle teugen van het leven te genieten. Ik ben er dan ook van overtuigd dat zij een héél interessante doelgroep zijn, alleen zijn de adverteerders daar (nog) niet van overtuigd.'

Van den Bulck: 'Omdat private omroepen afhankelijk zijn van die commerciële inkomsten, komen tegenstanders al snel tot de conclusie dat de adverteerder altijd het laatste woord heeft. Nochtans zien we dat VTM veel “extra's, doet, niet omdat het moet, niet omdat het nog net mag van de adverteerder, maar omdat VTM een aantal standaarden hanteert die respect afdwingen. VTM zou met veel minder en goedkoper nieuws wellicht ook nog voldoende kijkers halen. En toch zien we dat ze een sterkenieuwsdienst hebben uitgebouwd. Ook heeft VTM er niet per definitie belang bij te investeren in dure fictie van eigen bodem. Goedkopere succesformules zouden wellicht evenveel kijkers lokken en dus adverteerders tevreden stellen, maar toch kiest men regelmatig voor die andere weg.'

Verheyen: 'Een commerciële zender bestaat nu eenmaal bij de gratie van de adverteerder. Maar dat wil niet zeggen dat je ook bij commerciële zenders wel degelijk gradaties hebt. Als je het zendschema van RTL-TVi naast dat van VTM legt, zie je hoe groot dat verschil kan zijn. Daarom kunnen de verdiensten van de pioniers Mike en Guido niet genoeg in de verf gezet worden. Zij hebben vanaf het begin zwaar geïnvesteerd in fictie, spel- en actuaprogramma's van eigen bodem.'

4. Dé VTM-kijker bestaat niet.

Van den Bulck: 'Er is een langlopende discussie binnen het onderzoek of mensen nu programma-, genre- dan wel zenderkijkers zijn. Hoe dan ook zijn er veel aanwijzingen dat er wel degelijk een VTM-kijker bestond, die aan het begin van de avond op VTM afstemde en zich door de zender door zijn/haar televisieavond liet leiden. Het was voor critici een reden om “de VTM'er, jarenlang te bestempelen als “de domme couch potato,, de kritiekloze entertainment-kijker.'

Verdrengh: 'Men heeft inderdaad geprobeerd om de mensen die naar VTM kijken, te stigmatiseren. Voor mij bestaat alleen “de kijker,. En die kijkt toevallig naar VTM, naar de VRT of naar een andere zender omdat hij daar op dat moment van de dag of van het jaar zijn gading vindt.'

Neels: 'Heel vaak heeft Eén de verleidelijke zwakheid om een VTM-kloon te zijn. Terwijl het unieke vermogen van de publieke zender zou kunnen zijn om zich van VTM te onderscheiden.'

5. VTM heeft geen maatschappelijke impact (meer).

Verdrengh: 'Dat blijkt niet op de publieke evenementen van VTM. De Kerstparades trekken massa's volk. De telenovelle Sara heeft in Vlaanderen een onwaarschijnlijke hype gecreëerd. Maar ook programma's als Mijn restaurant, Boer zkt. vrouw en Sterren op de dansvloer brengen heel wat teweeg. “Maatschappelijke impact, kan en mag je niet herleiden tot de impact van nieuws- en informatieprogramma's.'

Neels: 'Opmerkelijk is dat in 1989 alle regels over redactionele on-afhankelijkheid en deontologie eerst werden opgelegd aan de private televisie. VTM móest bijvoorbeeld een journaal hebben. De zender is ook relatief snel begonnen met een duidingprogramma en andere omkaderende informatieve programma's. En dat heeft wel degelijk impact gehad.'

'De nieuwsbulletins zijn dichter bij het publiek gekomen. Maar ook op het vlak van entertainment heeft VTM bakens verzet. Televisie werd een uitstekend instrument om de mensen te ontspannen. En VTM deed dat compromisloos met een maximale inzet van Vlaams talent. De impact voor het creatieve talent in Vlaanderen is fenomenaal geweest. Het is ook de omgeving waar de “Woestijnvissen, groot zijn geworden.'

Verheyen: 'De impact van VTM is nu minder groot dan in de beginjaren omdat de VRT opnieuw de leiding heeft genomen. Dat is ook niet ongewoon, omdat van een openbare omroep ook meer wordt verwacht dat hij maatschappelijk relevant is. Maar je mag de impact van VTM niet onderschatten. Zo heeft de zender de Vlaamse muziek gereanimeerd. En ik denk te mogen zeggen dat we met het filmproject Faits divers ook de filmsector een serieuze stimulans hebben gegeven.'

6. VTM jaagt te veel op extremen.

Verheyen: 'Ik was geen fan van Big Brother. Als programmadirecteur heb ik dat ook niet verlengd. Al werd het op Kanaaltwee uitgezonden, het vloekte met mijn opdracht om het imago van de zender op te blinken en VTM hipper te maken. Maar Toast kannibaal - dat ook heel controversieel is - vond ik dan weer een interessant experiment.'

'Ik geef toe dat het een moeilijk evenwicht is. Eigenlijk is er maar één VTM-programma van de afgelopen jaren waar ik een groot moreel probleem mee heb, en dat is Het zesde zintuig. Ik vind dat obscene televisie.'

Verdrengh: 'Het is genoegzaam bekend dat ik mij erger aan al die extreme toestanden in reality-programma's. Ook VTM heeft zich daaraan bezondigd. Maar ik stel met genoegen vast dat er een correctie is doorgevoerd. Ik zie op VTM nog weinig programma's die op een negatieve manier choqueren.'

Neels: 'Wat vroeger in Jambers zat, heeft vandaag veel informatieprogramma's besmet. Dat is een spijtige evolutie. Er is niets op tegen om naast de meer rationele aspecten ook de meer menselijke aspecten in je nieuwsaanbod te brengen, maar ik merk op televisie een hang naar extremen en het verleggen van grenzen. Zeker in reality. Programma's als Big Brother zijn voor mij een verregaande en systematische schending van het recht op privacy. Twintig jaar geleden konden wij ons niet inbeelden dat dit ooit zou kunnen. En als het ons was voorgesteld, dan hadden we er hevig tegen geprotesteerd. Vandaag banaliseert men dat soort elementaire dingen.'

Van den Bulck: 'Ik zie ook extremen in de programmering: enerzijds brengen zij echte kwaliteitsfictie, anderzijds ruzie-tv zoals in Mijn restaurant, waar het gezonde spelelement van een potentieel leuk en zelfs interessant programma verdwijnt ten voordele van pesterijen en leeg gezeur. Toch heb ik de indruk dat VTM vooral veel middenmoot brengt: zeker niet slecht, maar te weinig uitdagend of echt kwalitatief.'

7. VTM heeft in Vlaanderen de BV-cultuur gecreëerd.

Neels: 'Als je Vlaams talent in de kijker begint te zetten, dan is het nogal vanzelfsprekend dat dit ook wordt opgemerkt door wat men dan de gespecialiseerde bladen noemt. De BV-cultuur bestond al, maar dan eerder bij de intellectuele, weldenkende elite, die rond de oude BRT draaide. Met de komst van VTM hebben we een veel populairdere versie gekregen. Vandaar dat in de beginjaren van VTM kranten en weekbladen als De Morgen en Humo in zo'n kramp geschoten zijn, omdat het intellectuele cordon afbrokkelde.'

Van den Bulck: 'VTM heeft de BV niet uitgevonden. Wellicht is Paula Semer zelfs de eerste BV. Als omroepster werd ze door Jan Boon gebombardeerd tot de leading lady van de Vlaamse televisie. Ze zag er altijd netjes uit en werd gevraagd om overal lintjes te gaan doorknippen. Toch stond dat vooral in functie van het promoten van de openbare omroep en het uitdragen van de openbare omroepidealen van voornaamheid en deugdelijkheid.'

'VTM heeft het BV-schap wel bewust uitgespeeld, de bekende personen centraal gezet. Niet langer: “de persoonlijkheid straalt de omroep uit, maar: “de omroep speelt de persoonlijkheden uit,.'

'VTM gaf ook een forum aan een hele rist Vlaamse artiesten. Via Tien om te zien en de grote shows uit de beginjaren werden die figuren bekende gezichten en daardoor interessanter voor de groeiende markt van de roddelbladen, waardoor ze nog bekender werden. Het BV-schap werd niet alleen een verkoopsargument voor die persoon, maar ook voor de omroep. Later is de openbare omroep dat ook meer gaan uitspelen.'

8. VTM is een formatmachine (geworden).

Verdrengh: 'Dat is niet eigen aan VTM maar aan 95,9 procent van alle zenders ter wereld. Je zou het een soort McDonalds van de televisie kunnen noemen. Dat heeft onder meer te maken met de kostprijs en de risico's.'

'We moeten erover waken dat er in Vlaanderen voldoende creativiteit aanwezig blijft en dat men niet lui achterover in de zetel gaat liggen en de televisiebeurzen een soort supermarkt worden waar men gaat kijken wat de pot schaft. Dan laten we ons in slaap wiegen, en dat zou spijtig zijn, want er is nog een pak creativiteit in Vlaanderen.'

Verheyen: 'Er is op zich niets mis met een goed ingevuld format. Ik kijk liever naar een goed ingevuld internationaal format dan naar een slecht lokaal idee. Bovendien investeert VTM veel meer dan andere Europese commerciële zenders in eigen formats én vooral in fictie van eigen bodem.'

DS, 31-01-2009 (Leo Bonte)