Cornwell weerlegt ’God als misvatting’
 

Cornwell weerlegt ’God als misvatting’


Met zijn boek ’God als misvatting’ oogstte evolutiebioloog Richard Dawkins lof onder atheïsten die er de genadeklap voor religie in lazen. Deze week verschijnt ’Darwins engel’, een lange brief van de Brit John Cornwell aan Dawkins. Een montere repliek.


’Richard, je hebt je lezers vol enthousiasme ultiem geluk beloofd, mits ze maar vertrouwen in je stellen. Je wilt dat ze geloven in het paradijs dat hun wacht als de religie eenmaal van de aardbodem weggevaagd is. Je zingt hun een variatie toe op ’Imagine’ van John Lennon: „Stel je voor: een wereld zonder religie.

Stel je voor: geen zelfmoordterroristen, geen 11 september, geen 7 juli (aanslagen in Londen), geen kruistochten, geen heksenjachten, geen oorlogen tussen Israël en de Palestijnen, geen bloedbaden in Servië, Kroatië en Bosnië, geen vervolging van Joden als ’moordenaars van Christus’, geen Noord-Ierse ’problemen’, geen Taliban die eeuwenoude boeddhabeelden opblazen.”

Je opsomming klinkt als een klok (hoewel sommige voorbeelden heel goed het gevolg kunnen zijn geweest van niet-godsdienstige spanningen), maar er ontbreken twee catastrofale aspecten van de recente geschiedenis: de Sovjet-Unie onder Stalin en het Duitsland van Hitler. Moeten we ons er geen zorgen over maken dat het stalinisme en het nazisme hebben laten zien wat er van de wereld wordt wanneer de religie wijkt, niet voor n’importe quoi, maar voor wetenschap als ideologie in combinatie met een militant atheïsme?

Het is jouw bedoeling de religie te vervangen door de wetenschap, nietwaar? ’Als het verscheiden van God een leemte achterlaat’, zeg je tegen je lezers, ’dan wijs ik een weg: een stevige dosis wetenschap, een eerlijk en systematisch streven om de waarheid over de echte wereld te ontdekken.’ Hoor ik hier een echo van de woorden van Christus: ’Ik ben de Weg, de Waarheid en het Licht’?

Natuurlijk heeft de wetenschap de mensheid veel profijt gebracht: ontelbare therapieën voor ziekte en lijden, meer voedselveiligheid, snelle vervoersmiddelen, rijkdom, betere huisvesting en communicatie, meer amusement en fysiek comfort – en zelfs de belofte van, zoals jij het uitdrukt, een ’volkomen bevredigende naturalistische verklaring voor het bestaan van het universum en van alles wat zich erin bevindt, onszelf inbegrepen’.

Maar moeten we ons er geen zorgen over maken dat een triomfalistische wetenschap in de vorige eeuw de bondgenoot is geworden van totalitaire systemen? Moet het ons niet een klein beetje dwarszitten dat de wetenschap politieke filosofieën heeft ondersteund die erop gericht waren de mensheid te knechten in plaats van de vrijheid te bevorderen?

Moeten we ons er niet ongerust over maken dat de technologieën die de wetenschap heeft uitgebroed, de planeet zo vervuilen dat ze eraan te gronde dreigt te gaan? En wat te denken van massavernietigingswapens? Wat het verklaren van de dingen betreft: sommigen, die alleen de natuurwetenschap als zaligmakend beschouwen, houden er een materialistische, deterministische filosofie op na die uit is op de deconstructie van de menselijke persoon en zijn wilsvrijheid.

Is dat niet zorgwekkend, als de wetenschap en een militant atheïsme het in de wereld voor het zeggen krijgen? Ik weet wel dat het geen wetenschappers waren die de bommen boven Hiroshima en Nagasaki hebben afgeworpen, maar wetenschappers waren wel betrokken bij de ontwikkeling ervan, zoals ze ook later steeds verantwoordelijk zijn geweest voor het onderzoek naar en de productie van zulke wapens.

Stalins communisme kwam voort, zoals bekend, uit gedachtengoed dat dialectisch materialisme heet – een ideologie die zich uitgaf voor wetenschappelijk en atheïstisch. Marx typeerde religie als ’opium van het volk’ en riep een visioen op waarin mechanische wetten die functioneren als die van de wetenschap, de mensheid vervolmaken.

Bij de begrafenis van Marx zei Friedrich Engels over hem: ’Zoals Darwin de wet van de ontwikkeling van de organische natuur heeft ontdekt, zo heeft Marx de wet van de menselijke geschiedenis ontdekt.’

En deze wet van de geschiedenis van de mensheid werd na verloop van tijd de basis voor een dictatuur, want de grondbeginselen ervan lieten geen ruimte voor twijfel of voor uiteenlopende waarden en opvattingen. Ik snijd deze kwesties alleen maar aan omdat anderen ze stellig zullen aanvoeren, tot vervelens toe misschien, als overduidelijke bezwaren tegen je utopie.

Bovendien zullen je tegenstanders waarschijnlijk de bedenking opperen dat het marxisme-leninisme de moorddadige zuivering van zowel politieke dissidenten als gelovigen krachtig heeft bevorderd. Onder Stalin, zullen ze betogen, maakte Rusland mee hoe verwoestend sociobiologische principes, gebaseerd op Lamarck – de overerving van verworven eigenschappen – konden worden toegepast: op landbouwgebied wettigden ze gedwongen collectivisatie en rampzalige productiesystemen.

En wat te denken van Hitler? Niet dat de Führer veel weg had van een wetenschapper, maar met zijn beroep op biopolitieke ideeën en een raciale erfelijkheidsleer riep hij het beeld op van de Joden als parasieten die zich en masse in hun gastheer, het edele Germanendom, hadden genesteld. De Joden waren verantwoordelijk, beweerde de nazipropaganda, voor heuse epidemieën in het Oosten en moesten onmiddellijk in quarantaine worden gehouden – een vroeg eufemisme voor opsluiting in getto’s en kampen.

Het is een ziekelijke paradox: van de wetenschap werd levensredding en verlossing verwacht, maar degenen die te koop liepen met de pretentie het leven te beschermen, waren cynische toeleveranciers van de dood. Ik werd hieraan herinnerd toen ik in je boek stuitte op het slimme idee om de religie te kenschetsen als een cultureel virus, een ’meme’.

Het is me niet ontgaan dat sommigen onder je meest vurige discipelen de religie al getypeerd hebben als een soort virusinfectie, een hiv van de geest, dat om drastische en definitieve oplossingen vraagt – quarantaine, liquidatie.

Heb je de Tafelgesprekken gelezen waarin Hitler een onsamenhangend betoog houdt over de religie die capituleert voor de wetenschap? Moet je horen: ’Het dogma van het christendom wordt uitgehold door de voortschrijdende wetenschap. De religie zal steeds meer concessies moeten doen. Geleidelijk aan verschrompelen de mythen. Wanneer zinnige ideeën over het universum bijna overal zijn doorgedrongen zal de christelijke leer als absurd veroordeeld worden.’

Maar je zult je ongetwijfeld haasten om tegen te werpen dat het marxisme-leninisme, het stalinisme en het nationaalsocialisme zich niet op deugdelijke, maar op ondeugdelijke wetenschap beriepen. Nu is iedere wetenschappelijke theorie natuurlijk voorlopig, falsifieerbaar en vatbaar voor voortschrijdend inzicht.

Het atomisme van Newton heeft, net als Newtons kosmologie, zijn bijdrage geleverd en is als achterhaald model deel geworden van de wetenschapsgeschiedenis; toch zal niemand de natuurkunde van Newton als pseudowetenschap willen bestempelen. Hoe dan ook, om te weten te komen wat authentieke wetenschap is en wat pseudowetenschap, vertrouwen we op wetenschappers als jij, Richard.

Ik merk dat je er niet toe geneigd bent dat onderscheid ook voor de religie te laten gelden; dat zou dan ook afbreuk doen aan je hele programma.

Je ergert je kennelijk aan de suggestie dat Hitler een monsterlijke uitzondering was. ’Het is niet zonder meer duidelijk dat de ideeën en bedoelingen van Hitler verdorvener waren dan die van Caligula – of van sommige Ottomaanse sultans’, zeg je tegen je lezers. Even ging de onrustbarende gedachte door me heen dat het weinig scheelde of je probeerde hiermee Hitler in moreel opzicht enigszins te sauveren door hem met die anderen over één kam te scheren.

Wat me ook intrigeerde, was de logica van je bewering dat het militante atheïsme van Hitler en Stalin onschadelijk was. ’Hitler en Stalin hadden gemeen dat ze atheïst waren’, schrijf je, ’ze hadden ook allebei een snor, net als Saddam Hoessein. Nou en?’

Zou een criticus niet tegenwerpen dat het atheïsme van Stalin en Hitler geen particuliere hebbelijkheid was, zoals een snor, maar uitmondde in een overheidsbeleid dat aan het volk werd opgedrongen? Hitler liet zich niets gelegen liggen aan de godsdienst. Als hij er een bedreiging van zijn regime in zag, waar of wanneer dan ook, vervolgde hij gelovigen en ruimde ze uit de weg.

Stalins atheïsme was bovendien een essentieel kenmerk van zijn ideologie. Orthodoxe gelovigen werden door hem onderdrukt, gevangengezet en vermoord; overal in Rusland liet hij hun iconen en kerken verwoesten.
Mao Zedong, ook een enthousiaste atheïst, volgde dit voorbeeld; zijn anti-godsdienstige beleid wordt tot op de dag van vandaag voortgezet.

Ik heb het nazisme en het stalinisme hier ter sprake gebracht om je eraan te herinneren dat de combinatie van wetenschap en atheïsme als ideologie geen goede reputatie heeft. Ik ben het er echter wel mee eens dat noch wetenschap noch atheïsme per se tot geweld leidt. Maar is het niet mogelijk dat voor religie hetzelfde geldt? Religie is niet per se een bron van kwaad.

De verdorvenheid van mensen, vervolgingen, bloedbaden, marteling en etnische zuivering komen voort uit een complex van menselijke motieven – angst, gevoelens van onveiligheid, idealisme, paranoia – in situaties waarin een mengeling van factoren een rol speelt: politieke, sociale, ideologische, wetenschappelijke en soms ook, jazeker, religieuze.

Wanneer religie een factor blijkt te zijn in een conflict – neem Noord-Ierland, de Balkan of de Israëlisch-Palestijnse kwestie – is ze misschien maar één verschilpunt dat, samen met andere, allerlei spanningen versterkt die op hun beurt voortkomen uit een breder patroon van antagonismen: geografische, historische en tribale. Maar ik zie heel goed in dat het niet bij je standpunt past hiermee in te stemmen.”

Dit is een voorpublicatie uit John Cornwell: Darwins engel. Een repliek op Dawkins’ God als misvatting ( vertaling Jaap de Berg), uitgeverij Nieuw Amsterdam, ISBN 9789046804100.


Trouw, 06-05-2008