Terwijl het bloed vloeit, rinkelt de kassa
 

Terwijl het bloed vloeit, rinkelt de kassa

Naomi Klein, 'De shockdoctrine. De opkomst van rampenkapitalisme'. Uitgegeven bij De Geus.


De ideeënstrijd tussen links en rechts is helemaal niet dood. De dreiging van de islamterreur heeft het andersglobalisme weliswaar lager op de agenda gedrongen. Maar de Canadese Naomi Klein (37), de auteur van No Logo, slaat terug met een vuistdik boek, een alternatieve geschiedenis van de vrije markt. Noem het gerust de verborgen vuile geschiedenis van de manier waarop de wereld de voorbije dertig jaar een radicale liberalisering te slikken kreeg.


Het rauwe laissez-fairekapitalisme kreeg alleen voet aan de grond op plaatsen waar crisis, terreur, geweld, oorlog of onderdrukking de bevolking in shock had gebracht, schrijft Klein: van Chili in 1973 tot China, Rusland, New Orleans of Irak in 2007. Een radicale vrije markt en politieke vrijheid gaan niet samen, er komen altijd verdovende shocks en bommen aan te pas, zodat de rijken zichzelf kunnen bedienen van de rijkdommen van de staat. Dat is de radicale these die Klein in De shockdoctrine staaft met een massa feiten en getuigenissen.

Om haar boek te promoten, was Klein de voorbije dagen in Nederland, waar ze voor uitverkochte zalen sprak. En ze werd bejubeld. Het luidruchtige en kritische Nederlandse publiek zint haar, zegt ze in een hotelsuite in Amsterdam. Het boegbeeld van internationaal links zit er perfect opgemaakt bij, met rechte rug in de wufte bourgeoiszeteltjes. Ze schenkt attent de koffie in.

Maar zodra ze begint te praten, gaat het vuur branden. Ze formuleert in razende, maar rake zinnen een vloed aan ideeën, legt opgewekt grote verbanden, maar laat geen enkele redenering of anekdote onafgewerkt. Die scherpzinnigheid en haar originaliteit hebben zes jaar geleden een intellectuele wereldster van haar gemaakt - van No Logo zijn meer dan één miljoen exemplaren verkocht, De shockdoctrine komt tegelijk in zes talen uit.

Met haar spreken maakt meteen duidelijk dat De shockdoctrine ook een persoonlijk boek is, ook al werkten zeven onderzoekers voor haar en is de tekst goedgekeurd door vier advocaten, die voor elke boude bewering over een bedrijf of persoon een feitelijk bewijs eisten. De ideeënstrijd wordt op het scherp van de snee gevoerd.


Tijdens het lezen viel mij op dat u als een archeologe te werk gaat. U pelt bekende laagjes betekenis af en graaft een nieuwe laag op, die niemand eerder gezien lijkt te hebben. Was er een lichtend moment waarop uw theorie over 'shocks' vorm kreeg?

'Ik heb een serie van zulke momenten beleefd. Het is begonnen bij een conversatie die ik in Argentinië had, in 2003. De oorlog in Irak was pas uitgebroken, ik woonde in Buenos Aires en interviewde een journaliste over de vraag hoe moeilijk het is om te midden van verschrikkelijk geweld te focussen op een economische agenda. Die journaliste vertelde hoe het bloed van de dictatuur in Argentinië hen blind had gemaakt voor het economische programma van de dictatuur. Ik vond dat idee heel krachtig. Ik herinner me dat ik na het gesprek in mijn notitieboekje schreef: “bloed vertroebelt het zicht,.'

'Ik moest er aldoor aan denken toen ik in maart 2004 in Irak was. Het is gemakkelijk om in theorie te zeggen dat je de economie niet uit het oog mag verliezen. Maar de paniek van het overleven maakt het fysiek en emotioneel zo uitputtend om aan iets anders dan bommen te denken. Ik besefte plotseling dat in Irak een heruitgave bezig was van wat in de jaren zeventig en tachtig in Latijns-Amerika is gebeurd.'

'En dan was er nog een ander moment waarop ik het patroon helemaal begon te zien. Ik kreeg een e-mail van een Sri Lankaanse visser. In het onderwerpveld stond: De tweede tsunami van de bedrijfswereld en van het militarisme. Het was een wanhopige klacht over de manier waarop de tsunami werd gebruikt om de hele kust in te palmen voor hotels en toerisme. Hij gebruikte dezelfde taal als de taal waarin ik over Irak begon te denken: winst halen uit desoriëntatie en radicale privatiseringen doorvoeren terwijl de mensen in shock zijn en zich alleen op hun dagelijkse zorgen kunnen concentreren.'

'Toen gebruikte ik voor het eerst het woord “rampenkapitalisme,, en ik schreef er een artikel over. Met het onderzoek voor dat artikel ging het boek aan het rollen, want ik vond almaar meer voorbeelden.'


Wat is dat rampenkapitalisme precies?

'Eigenlijk is het een nieuwe vorm van kolonialisme. Puin is het nieuwe “onontgonnen land,: leeg en open voor wie het wil inpalmen. Overlevers van de tsunami getuigden over bedrijven en politici die hun voormalige huizen als nieuw te ontginnen gronden gingen beschouwen.'

'Een maand nadat ik terug was van Sri Lanka, braken de dijken in New Orleans. De inwoners namen zelf het woord “rampenkapitalisme, in de mond om te beschrijven hoe huisvesting, onderwijs en gezondheidszorg werden ingepalmd en geprivatiseerd. De opportunistische George Bush wilde de hele regio omvormen tot een grote taxfreezone. Dat de inwoners zelf “rampenkapitalisme, een bruikbare benaming vonden voor wat hun overkwam, gaf me meer zelfvertrouwen in de these van het boek.'


U schetst een heel sombere wereld. Voelde u opwinding om nieuwe patronen te ontdekken, of werd u neerslachtig omdat u ze almaar zag terugkomen?

'Hoe vaker ik dat patroon van crisis en shock terugvond, hoe meer ik geïntrigeerd raakte. Ik leg de geschiedenis geen nieuw patroon op. De literatuur in elk land liep zo gelijk met wat ik aan het schrijven was.'

'Het zijn bijvoorbeeld niet mijn eigen ideeën over Latijns-Amerika, ik citeer uitvoerig de vooraanstaande intellectuelen die zelf het verband legden tussen foltershocks op lichamen en shocks op economieën. Zij schreven daarover terwijl het gebeurde - velen hebben er het leven bij verloren. Hetzelfde gaat nu op in China, waar een nieuwe groep intellectuelen, “China's Nieuw Links, genaamd, de gebeurtenissen op het Tienanmenplein herinterpreert en zich afvraagt of de shock van de economie mogelijk was geweest zonder de shocks van de repressie. Progressieve historici maken dezelfde vergelijkingen over het regime van Jeltsin: ik las bij hen over de drieledige shock die ik zelf al beschreven had. Wat ik gedaan heb, is de vele punten en stippen verbinden.'

'Dat was eigenlijk ontzettend opwindend. Het maakt me helemaal niet neerslachtig, integendeel, het was fun. Heel eerlijk. Als ik verbanden kan leggen die voordien niet zichtbaar waren, zodat ik dingen begrijp, dat maakt me gelukkig.' (giechelt meisjesachtig)


Is dat het afstandelijke intellectuele plezier van de onderzoeker die originele inzichten vindt?

'Niet alleen. We leven in behoorlijk duistere tijden. Het nieuws bombardeert ons met folteringen, huurlingen, oorlog, klimaatverandering. Als mensen zich somber voelen, kunnen ze mij niet de schuld geven.' (lacht vrolijk)

'We worden overspoeld, en we voelen een gebrek aan context of we krijgen een context aangereikt die niet veel verklaart, met woorden als “islamofascisme,. Als we dan echte verbanden kunnen leggen, tussen wat mensen elders in de wereld ervaren, dan maakt dat je krachtiger. Zelfs al is het slecht nieuws. Daar ging de zogeheten antiglobaliseringsbeweging over. We ervoeren toen ook die wonderlijke momenten van herkenning. Mensen overal ter wereld verwonderden er zich over: “Doen ze het ook met jullie zo? Hoe organiseer je je daartegen?, Dat maakt mensen sterker.'

'Ik heb er veel vertrouwen in. Vooral de activiste in mij voelt daarom plezier als ik al die punten kan verbinden. Analyse maakt alleen depressief als je niet gelooft dat activisme mogelijk is, dat verandering mogelijk is.


Foltering loopt als een rode draad door het boek. Het is een metafoor voor de crisis die nodig is om een radicale vrije markt te installeren, maar u beschrijft ook de realiteit van het folteren. Was dat meer dan een literaire ingreep om het boek spannend te maken?

'Toen ik uit Irak terugkwam, wou ik begrijpen wat shock precies is. Ik was in shock, het land was in shock, ik had net gerapporteerd over die perfecte storm van shock and awe die over Irak heen walste. Ik begon de handboeken van de CIA over ondervragingen te lezen. Toen ik de passages las over regressie en over verzwakte weerstand bij het slachtoffer, kreeg ik weer zo'n klikmoment.'

'Die boeken hadden het onder meer over de “McGill-experimenten,, de geheime experimenten met elektroshocks, isolement en hersenspoeling die in de jaren vijftig in opdracht van de CIA zijn uitgevoerd op psychiatrische patiënten aan de universiteit van Montreal. Dat raakte mij heel persoonlijk. Ik ben opgegroeid in Montreal, mijn vader en zijn vrienden gaven les aan de medische faculteit, een vriend van de familie werkte voor dokter Ewen Cameron, die de experimenten uitvoerde aan het Allen Memorial Institute. De verhalen over de CIA zijn voor mij bizarre, half vergeten feiten, die je als kind meekrijgt omdat je naar de conversatie van volwassenen luistert, maar die je eigenlijk niet goed snapt.'

'Om te begrijpen wat in de wereld gaande is, moest ik echt het mechanisme van shocktherapie begrijpen: de elektroshocks, het isolement, het bombarderen van de zintuigen, de regressie, de martelingen. Zo leer ik altijd. Het is de reden waarom ik mijn universiteitsopleiding nooit heb afgemaakt. Ik leer dingen wanneer ik ze nodig heb.'

'Ook hier werd de analyse voor mij gemaakt. Ik heb veel voormalige patiënten en collega's van Ewen Cameron geïnterviewd. Eén interview blijft me bij, ik heb het uiteindelijk uit het boek moeten schrappen. Het was met de hoofdassistent van Cameron, de enige man uit het team van Cameron die ontslag had genomen. Niemand anders nam ontslag, ondanks de extreme folterpraktijken. Waarom hij dan wel?'

'Hij was in de Tweede Wereldoorlog gevechtspiloot geweest, en had zich nooit vragen gesteld bij wat hij moest doen, zei hij. Tot hij Slaughterhouse Five van Kurt Vonnegut las en besefte: Mijn god, daar beneden, in de steden die ik bombardeerde, woonden mensen. En nu moest hij weer patiënten “bombarderen, met elektroshocks. Hij maakte zelf die vergelijking en gebruikte precies de beeldspraak die ik in gedachten had. Zo ging het de hele tijd bij de research voor dit boek.'


Waarom is die beeldspraak zo belangrijk?

'Ik schrijf over cultuur, ik ben geen economisch schrijver. Maar ik schrijf over economie omdat ik de cultuur niet meer kan begrijpen zonder de economie te begrijpen. Ik neem metaforen zeer ernstig. Dat is wat Susan Sontag ons geleerd heeft. Wie zegt dat een heel land “ziek, is, of zelfs “terminaal,, onthult veel over wat hij in petto heeft. Als een hele bevolking “doodziek, is, wordt elke ingreep om ze te “genezen, gerechtvaardigd.'

'Ik let veel meer op taal dan de economen die de beeldspraak zeer terloops gebruiken. Dat is wat een niet-econoom kan bijdragen aan de debatten, en het maakt de economen woedend. Zij willen niet dat je hun metaforen ernstig neemt.' (lacht uitbundig)


Waarom heeft links het grote economische debat uit het oog verloren en zich de voorbije decennia teruggetrokken in relatief marginale discussies over cultuur, gender, ras of seksuele geaardheid?

'Het hele globaliseringsdebat ging over de vraag hoe je economie terug in het blikveld brengt. We hebben ons in de jaren negentig op de universiteiten teruggetrokken in identiteitskwesties, omdat we overweldigd waren door de globalisering van de economie en omdat we ons niet goed uitgerust voelden om zelfs maar deel te nemen aan de discussie. Het leek allemaal zo technocratisch en uitsluitend voor experts. De nukkigheid van die jaren hing nauw samen met de vrees voor de buitenwereld en de tomeloze veranderingen daarin. Dat vond ik precies zo hoopvol aan de nieuwe generatie die echt global opgroeide en die niet bang was om wereldwijd te denken, ook over economie en technologie. We hackten in het systeem, daarover gaat No Logo.' Maar dat was duidelijk een bedreigende beweging, blijkbaar bedreigender dan we toen beseften. Dat merk je aan de snelheid en het enthousiasme waarmee men na 11 september 2001 van onderwerp is veranderend. Plotseling lag niemand nog wakker van privatisering, het ging nu allemaal over beveiliging.'


U gelooft echt dat economie alles, of toch het meeste in het leven, bepaalt?

'Dat hoeft niet zo te zijn. Maar de revolutie waar ik nu over schrijf, streeft er precies naar om de vrije markt over alle aspecten van het leven te laten beslissen. Ook over cultuur. Het zou zeker mogelijk moeten zijn om domeinen te hebben die buiten de markt liggen.'

'Maar het was precies het doel van de campagne van de Chicago School dat de enige rol van de overheid is om contracten te laten naleven. Dat is waarom ik haast gedwongen ben om over economie te schrijven, over de vermarkting van onderwijs, van water en energie, van de kunsten, daarover ging No Logo al. Het is een vraatzuchtige ideologie. En niemand kan zich de luxe permitteren om ze te negeren.'


Wie controleert die liberalisering? Critici vinden dat u paranoia voedt, en u laat in het boek tegelijkertijd uitschijnen dat de liberalisering erg gestuurd is, maar ook dat niemand ze onder controle heeft.

'Het is een logica. Een zeer winstgevende logica. Die logica wordt niet gecontroleerd door een centraal comité. Maar de ideeën worden wel gekoesterd en uitgedragen. Dat is de verdienste van wat in de VS “de Republikeinse boodschappenmachine, heet, de infrastructuur van denkgroepen, kleine publicaties en nationale media.'

'Die machine is in de late jaren zestig opgericht, anderen hebben al goed beschreven hoe dat in zijn werk ging. Tijdens de Summer of Love van 1967 begonnen de rijkste families van de VS zich zorgen te maken omdat het land naar links afgleed. Tot dan vond de zakenwereld ideeën niet zo belangrijk: zij hadden geld en macht, ideeën was iets voor intellectuelen op de universiteit. Maar plotseling was er oppositie en moesten de rijken een manier vinden om zich ideeën, eh ... aan te schaffen (lacht om haar eigen formulering). Dat werd de geboorte van de think tank-infrastructuur en van instellingen zoals de Chicago School. De neoliberale ideeën die daar worden uitgewerkt, bevoordeligen zo overduidelijk de machtigste en rijkste mensen ter wereld.


U beschrijft de grote ideeën van rechts. Waarom zit links zonder groot idee?

(korte stilte, een beetje uitzonderlijk) 'Ik weet het niet.'


Maar u wilt nieuwe grote ideeën in het debat brengen?

'Ook dat weet ik niet. Ik betwijfel, eerlijk gezegd, of de ideeën die ik naar voren schuif, zo groots zijn. Dat is zowel hun sterkte als hun zwakte. Eigenlijk denk ik dat ze vrij eenvoudig zijn. Ze zijn bescheiden. Ze gaan over mensen, mensenrechten, waardig leven, gemengde economieën.'

'Het probleem is dat we al eens een groots communistisch idee gehad hebben, en dat is niet zo goed uitgedraaid. Nu heerst een kapitalistisch fundamentalisme dat een even compleet systeem probeert te creëren als het marxisme. Dat is waar de ideeën van Milton Friedman (de bekende econoom van de Chicago School, nvdr) over gingen: groei is goed, hebzucht is goed. Daar hebben we nu dertig jaar mee geleefd. “Groei boven alles, is een simpel idee dat makkelijk te verkopen is. Tot mensen het uitprobeerden, een paar decennia lang, en nu zijn ze hun vertrouwen aan het verliezen, want ze zien alleen de enorme ongelijkheid die zich heeft opgestapeld.'

'Ik weet het dus niet zo goed als het over grote ideeën gaat. Je hebt ideeën nodig die praktisch en noodzakelijk zijn.'


Bent u dan geen radicaal?

'Het lijkt me dat je een radicaal moet zijn om pragmatische veranderingen te kunnen bewerkstelligen. Kijk maar naar wat zich nu afspeelt in Latijns-Amerika. De veranderingen zijn er verbijsterend. De ideeën zijn niet zo radicaal. Ze zijn bekend: neem opnieuw de controle over je natuurlijke rijkdommen, gebruik ze om welvaart te herverdelen en gezondheidszorg en onderwijs te betalen, installeer coöperaties, zodat iedereen een echte stem heeft in het politieke proces.'

'Ik put grote hoop uit wat president Evo Morales in Bolivia doet. Ik denk niet dat hij een utopische dromer is: hij heeft veel zelfvertrouwen, weet goed wat hij wil, hij heeft een stevige machtsbasis, en hij doet het. Heeft Evo Morales een groot idee? Hij heeft een oud idee. En het is een goed idee. En hij heeft ballen, bij gebrek aan een beter woord.' (giechelt)


Hoe wordt uw boek ontvangen? U vreesde nijdige tegenaanvallen.

'Het gaat soms gek. Ik was onlangs in Alberta, de meest conservatieve staat van Canada, te vergelijken met Texas. In de lokale pers stonden allerlei verhalen over hoe moedig Naomi Klein wel was dat ze haar boodschap naar Alberta bracht. Ze haten mij daar namelijk.'

'Maar iedereen was verdacht vriendelijk. De zaal voor de lezing was helemaal uitverkocht. Ik begon mijn speech en zei dat ik zeer vereerd was, maar dat ik wat bang was om al die aandacht, omdat ik bang was dat ze een praktische gids over rampenkapitalisme verwachtten: “hoe te profiteren van de Apocalyps, of “hoe er vroeg bij te zijn in Iran,. (lacht) Maar na de speech kwam een man naar me toe en zei: “There's a lot of us here from oil 'n' gas, mam., Velen waren verontrust over wat er aan de hand is. De mensen begrijpen dat de oliewinning in de turfvelden alleen economisch haalbaar is omdat de prijs van de olie zo hoog ligt, door de oorlog in Irak. Ecologisch is het destructief, de ontginning kost zeer veel energie en water. De rivieren staan droog. Er heerst een apocalyptisch gevoel.'

'Hoe kunnen we een shock in Alberta vermijden? Wel, zei ik hen, kijk naar Zuid-Amerika. Toen Evo Morales aan de macht kwam, heeft hij de gaswinningsgebieden genationaliseerd. De maatschappijen namen bij zijn aantreden 80 procent van de winsten mee en lieten 20 procent achter. Morales zei: we veranderen de cijfers. Laat 80 procent achter en neem 20 procent mee. De maatschappijen dreigden ermee zich terug te trekken. En ze zijn allemaal gebleven.'

'Ik dacht nooit dat ik de dag zou zien dat ik Alberta het voorbeeld van Evo Morales zou voorhouden. Ik heb een enorm applaus gekregen. Dus wie weet, als ik zelfs daar het pleit kan winnen...' (lacht)


DS, 13-10-2007 (Karel Verhoeven)