De spiegel van Spanje
 

De spiegel van Spanje


Was de islam een indringer of een wezenlijk onderdeel van Spanje? Het academische debat over Al-Andalus wordt door de recente immigratie van moslims vandaag ook op café en in het parlement gevoerd.


ER bidden weer moslims aan de Mezquita van Córdoba. Onlangs knielde de voorzitter van de Islamitische Raad van Spanje aan de poort van het wereldberoemde monument. Hij wil van de oude moskee een oecumenische ontmoetingsplaats maken, waar zowel joden, christenen als moslims hun religie kunnen beleven. Het antwoord van de bisschop van Córdoba, eigenaar van het gebouw, was kort en duidelijk: ,,Nee.''

De prachtige tempel van duizend zuilen is al lang geen moskee meer. Het is bijna achthonderd jaar geleden dat het Castiliaanse leger Córdoba veroverde en van de moskee een kathedraal maakte. En het is meer dan vijfhonderd jaar geleden dat de Spaanse koningen Granada veroverden en een einde maakten aan Al-Andalus, het islamitische rijk op het Iberisch schiereiland. Vandaag is Al-Andalus slechts een gedachte; voor sommigen een maatschappelijke utopie, voor de meesten hoogstens een droomplek uit toeristische brochures.

De geschiedenis van Al-Andalus begint in 711, toen een klein moslimleger de straat van Gibraltar overstak en in enkele jaren het door religieuze en dynastieke twisten vermolmde koninkrijk van de Visigoten onder de voet liep. De dynastie van de Omajjaden vestigde in Córdoba haar hoofdstad en bouwde er vanaf 784 de beroemde moskee, die het symbool werd van de politieke, religieuze, artistieke en wetenschappelijke bloei van Al-Andalus. Córdoba heette een oord van verdraagzaamheid te zijn, waar christenen en joden een grote mate van godsdienstvrijheid kenden. In de tiende eeuw was Al-Andalus de meest ontwikkelde samenleving van West-Europa.

De islamitische opmars was pas gestuit in het Cantabrische gebergte. Van daaruit begonnen de feodale vorsten aan de Reconquista. Naarmate de herovering vorderde, smeedden ze door onderlinge strijd en huwelijken aan de eenheid van Spanje. Het christelijke geloof was de ideologische drijfveer van de herovering. Het zorgde op zijn beurt voor een culturele bloei in het desolate Noord- en Centraal-Spanje. De tegenpool van Córdoba was Santiago de Compostela.

De Reconquista kwam op dreef naarmate de dynastie van de Omajjaden ten onder ging aan onderlinge twisten. Vanuit Noord-Afrika vielen nieuwe stammen Zuid-Spanje binnen. Al-Andalus raakte verzwakt door een burgeroorlog, religieus extremisme en opstanden van andersgelovigen. In 1492 viel de laatste islamitische stad, Granada. Alle moslims en joden werden het land uitgezet of gedwongen om zich te bekeren.

Historici zijn al sinds de jaren vijftig diep verdeeld over de betekenis van Al-Andalus voor de geschiedenis van Spanje. De mediëvist Claudio Sánchez Albornoz situeert de oorsprong van Spanje in de romanisering van het schiereiland en het christelijke, Visigotische koninkrijk. De islam was een indringer die verdreven moest worden zodat Spanje verder zijn historisch pad kon volgen.

De arabist Américo Castro, daarentegen, schrijft dat Spanje als dusdanig niet bestond voor de komst van de islam. Net de interactie tussen de drie grote monotheïstische godsdiensten heeft de natie gevormd; etnisch, cultureel, linguïstisch, religieus, zelfs gastronomisch. De opmars van de islam zou volgens Castro trouwens niet te vuur en te zwaard zijn gebeurd, maar spontaan, door vrijwillige bekering van horigen die zich wilden bevrijden van de repressieve en fel anti-joodse Visigotische heersers. Kortom, de verovering was eigenlijk een maatschappelijke revolutie en Al-Andalus een voorafspiegeling van een multicultureel en multireligieus Spanje.

Castro ging met zijn theorie in tegen een nationalistisch denken dat sinds de definitieve overwinning van de christelijke koningen op de islam het Spaanse zelfbeeld beheerst: Spanje is christelijk en één, de islam - en de joden - was de vijand. Dat beeld is alomtegenwoordig. Je kunt in Spanje geen kerk of kasteel binnenstappen, of je ziet de koppen van de Moren rollen. De Franco-dictatuur was het fascistoïde exces van deze ideologie. Maar ook vandaag beroept conservatief-rechts zich op die christelijke waarden en nationale eenheid om elke vorm van regionalisme en ethisch liberalisme te verketteren.

Maar hoe één en christelijk is Spanje? Sinds het land door de recente immigratiegolf weer zo'n miljoen moslims telt, is de academische discussie ook op straat aan de orde. Was Al-Andalus een 'zonevreemde' beschaving, of een wezenlijk onderdeel van Europa? Dat is de fundamentele vraag die schuilt achter de ogenschijnlijk anekdotische polemiek rond de moskee van Córdoba. Al-Andalus is de historische spiegel waarin Spanje en de islam zichzelf en elkaar in de ogen kijken.


DS, 09-03-2007