actualiteitsforums - Het milieu & ik: wegredeneren kan ook

Het milieu & ik: wegredeneren kan ook

Als maatschappelijk thema is het milieu weer populair, maar hoe gaat de mens er in zijn eigen leven mee om? Tegenover de actief milieubewusten –zij die hun leven er op afstemmen– staan de passieven, die weinig concessies doen. In beide groepen bestaat weer een verschil tussen mensen mét en zonder schuldgevoel. Zegt de hummerbezitter laconiek: stadsbussen zijn erger. Een kunstenares uit Utrecht dweilt haar vloer met tweedehands sop –uit haar douche. En mango’s eet ze ook niet.

Sinds de natte zomer, warme winter en de klimaatfilm van Al Gore is het milieu hot. Maar waar de één nachtmerries heeft over smeltende ijskappen stapt de ander zonder scrupules elk weekend in het vliegtuig. Strategieën om met milieuproblemen om te gaan.

Wat doen we met informatie die we liever niet horen? Die stoppen we weg. Met berichten over een verslechterend milieu doen we exact hetzelfde, zegt hoogleraar psychologie en zingeving Hans Alma. „We hanteren de psychologie van de ontkenning. Ontkenning is een mechanisme om pijnlijke emoties af te weren.”

De meesten van ons zijn ontkenners, of op z’n minst ’deel-ontkenners’. Alma: „Dat moet bijna wel. We moeten de ons overspoelende informatie over milieuproblemen, gewelddadigheden en onrecht, van ons af laten glijden om ons normale leven voort te zetten.”

Maar hoe kan het dat de één slapeloze nachten heeft over de klimaatsverandering en een ander berichten over de stijgende zeespiegel makkelijk naast zich neerlegt? Volgens emeritus hoogleraar omgevingspsychologie en besliskunde Charles Vlek is het logisch dat mensen verschillende reacties hebben op milieuproblemen. Opleiding, kennis, belangstelling, dagelijkse taken en plichten, sociale omgeving en de aanwezigheid van technische of fysieke gedragsmogelijkheden en –beperkingen hebben er volgens Vlek allemaal mee te maken. „Een zakenvertegenwoordiger die veel op de weg zit en collega’s heeft die allemaal carrière willen maken, zal zich vooral laten leiden door efficiëntie en het materiële gemak. Zo’n persoon zal het veel moeite kosten om grondstoffen en fossiele energie te besparen, want daarmee maakt hij of zij het zichzelf erg lastig en het wekt misschien ook verbazing bij collega’s.”

De buitenwereld heeft veel invloed op ons gedrag. Daar wringt de schoen wat het milieu betreft, zegt Vlek. „Wij willen ons niet ons eentje uitsloven. Mensen willen niet graag voor joker staan. En als ze iets bijzonders doen, moet het wel effecten hebben. Maar dit is nu juist bij grote milieuproblemen niet of nauwelijks het geval. Daar geldt: ofwel we veranderen massaal onze voorkeuren, beslissingen en gewoonten en we gaan minder reizen en minder vlees eten, óf er verandert voorlopig niks. Daarom is het vooral de overheid die allerlei prikkels moet organiseren om het milieu veilig te stellen.”

Hoogleraar sociale psychologie David de Cremer verdeelt mensen in pro-selfs en pro-socials. „Pro-selfs zijn mensen die op zichzelf en hun eigen wereld gericht zijn, maar bij maatschappelijk verantwoord gedrag ook sterk naar anderen kijken. Dat zijn vaak degenen die zeggen: ‘niemand heeft wat over voor het milieu dus waarom zou ik er wat aan doen?” Pro-socials zijn meer op de buitenwereld gericht en geven anderen vaak het voordeel van de twijfel. „Zij denken eerder: er zijn heus wel anderen die ook iets voor het milieu overhebben, dus het is nooit nutteloos om er ook iets aan te doen.”

Het is volgens De Cremer opvallend dat degenen die uit vrouwengezinnen komen, dus mensen die voornamelijk met zussen of moeders zijn opgegroeid, vaak pro-socials zijn. Maar zelfs zij zijn niet onvermoeibaar. De Cremer: „Mensen willen wel de vruchten zien van hun inspanningen. Als het geen zin blijkt te hebben, haken ook de pro-socials af. Tijd heeft er ook mee te maken. Concessies doen voor de lange termijn is voor de meeste mensen te abstract.”

Hoogleraar Alma denkt dat de manier waarop mensen zin aan hun leven geven samenhangt met de manier waarop ze met het milieu omgaan. „Geef je vooral betekenis aan je leven door materiële zaken en individuele prestaties, dan ben je niet geneigd je om het milieu te bekommeren. Want de materiële zaken zoals een auto, een groot huis of zakelijk successen bepalen dan je identiteit. De wereld buiten jezelf is dan niet zo belangrijk.”

Maar mensen die meer op existentieel niveau met hun leven bezig zijn, zoeken het juist buiten zichzelf. „Dat zijn vaak spirituele of soms zelfs godsdienstige types. Die hebben meestal een verbintenis met een kosmische kracht, noem het een God of iets anders. Maar zij voelen eerder een verantwoordelijkheid voor die kosmos dan mensen die niet spiritueel zijn en zullen zich dus ook eerder inzetten voor een beter milieu.”

Toch hebben milieubewegingen kritiek op de manier waarop bijvoorbeeld christenen tegenover de natuur staat. Zij vinden dat in sommige interpretaties van de Bijbel de mens over de natuur heerst. Alma: „Andere godsdiensten, zoals het hindoeïsme, hebben de opvatting dat de mens niet boven de natuur staat maar er onderdeel van is.”

Je om het milieu bekommeren is ook bijna trendy geworden, zegt Vlek. „Onbespoten groente kopen in de natuurwinkel en op je vouwfiets de trein ingaan is een manier om je te onderscheiden van de massa. Het verschaft een soort status.” Maar die beweging heeft iets hypocriets, vindt Vlek. “Dat zijn ook de mensen die vervolgens wel in het vliegtuig stappen om ‘even te gaan wandelen in Namibië’. Dat is natuurlijk hartstikke scheef.”

Trouw, 27-01-2007