'Het thatcherisme zit verankerd in de Britse maatschappij'
 

'Het thatcherisme zit verankerd in de Britse maatschappij'

Simon Jenkins, Thatcher & Sons. A Revolution in Three Acts, Penguin, 2006 (375 blz.).


'Als Tony Blair half 2007 opstapt, wordt hij opgevolgd door alweer een zoon van Margaret Thatcher', schertst de Britse columnist, Simon Jenkins. 'De twee sociaaldemocraten, Tony Blair en zijn gedoodverfde opvolger Gordon Brown, zijn meer thatcheriaans dan Thatcher zélf.'


Zélden was de Britse democratie er erger aan toe dan vandaag, vindt columnist Simon Jenkins. 'De partijen, en dan vooral Labour, tellen nog amper leden en bij verkiezingen is de opkomst bedroevend laag. Parlementaire onderzoekscommissies hebben anders dan in Amerika totaal géén invloed. De enige die de misstanden nog een halt toeroepen, zijn de media', zegt Jenkins.

De Brit, die zich conservatief noemt, is voormalig redacteur van The Times , en columnist voor The Guardian . 'Kritisch zijn kan je in het Verenigd Koninkrijk een slechte reputatie opleveren', zegt hij cynisch. 'Want behalve journalisten is er geen hond die zich nog roert.'

Nochtans, 'als er één land in Europa is waar er de jongste kwarteeuw een revolutie heeft plaatsgegrepen, is het wel het Verenigd Koninkrijk'. Maar zéker niet onder Tony Blair. Het was Margaret Thatcher die na haar aantreden in 1979 in de Britse naoorlogse welvaartsstaat het mes zette. 'De privésector is aan de basis veel efficiënter dan de overheid, vond ze.

En ze creëerde een klimaat voor privatiseringen, omdat ze - in haar kruistocht tegen het socialisme en geïnspireerd door de liberaal Friedrich Hayek - geloofde in 'minder staat'. Maar de grote reeks privatiseringen, of 'de-nationaliseringen' zoals ze die aanvankelijk noemde, zouden pas na haar ontslag, onder John Major en later onder Tony Blair worden uitgevoerd.

'Het leidde tot de vreemdste situaties', zegt Jenkins fijntjes. 'Wat in de jaren 1970 - de periode vóór het aantreden van Thatcher - voor sociaaldemocraten nog totaal ondenkbaar was, is vandaag de gewoonste zaak van de wereld. Op Labourpartijcongressen hemelen Tony Blair en zijn minister van Financiën, Gordon Brown, de privésector op als de redding van de overheidsdiensten, als beheerder van ziekenhuizen, rusthuizen, gevangenissen, scholen, maar ook van de treinen.

En niemand protesteert. Geen enkele, sociaaldemocratische, minister spreekt zijn afkeuring uit. Niet één lid van het Lagerhuis uit ook maar enige kritiek. De vakbonden roeren zich niet. Wat zouden ze ook?', vraagt Jenkins. 'De thatcheriaanse revolutie heeft al zeven parlementaire verkiezingen overleefd, drie premiers en drie economische cycli. Reken maar: het thatcherisme is politiek verankerd in de Britse maatschappij.'

Nochtans lijken privatiseringen momenteel niet de eerste zorg van de Britse politiek. Na de desastreuze nederlaag bij de lokale verkiezingen in het voorjaar, de regeringsherschikking, de interne strijd binnen Labour tussen de aanhangers van Tony Blair en die van zijn rivaal Gordon Brown, en, niet het minst: de politionele ondervraging van Tony Blair in een strafrechterlijk onderzoek naar de oorsprong van leningen aan de partij, lijkt het hoog tijd om eerst en vooral de eigen rangen te sluiten.

Maar toch, Tony Blair wil er alles aan doen opdat de hervormingen in zijn land, ook na hem, onverminderd zullen worden voortgezet.


Veel tijd rest hem evenwel niet. Tony Blair heeft, eindelijk, beloofd om op te stappen.

SIMON JENKINS: Het lijdt geen twijfel: in de zomer van 2007 trekt Blair de deur van Downing Street 10 definitief achter zich dicht - er breekt een opstand uit als hij het niet doet. Ook al vinden zijn partijgenoten zijn beslissing onverstandig - hij had alle opties moeten openhouden. Toch voelde Blair zich tegenover zijn vriend Gordon Brown verplicht.

In het Granita restaurant in Islington had hij hem destijds (in 1994, na de dood van partijvoorzitter John Smith, nvdr) persoonlijk beloofd dat hij op een dag een stap opzij zou zetten. Allemaal goed. Maar als aanhanger van Labour zou ik wel zeggen: Sorry, maar uw persoonlijke afspraken interesseren me niet. Wat mij interesseert, is de Labour Party. En die wilde dat Tony Blair zou blijven doorgaan. Wat we nu te zien krijgen, is trouwens absoluut géén democratie. Het is pure oligarchie.


Labour doet het dan ook niet goed in de opiniepeilingen: in de recentste peilingen behaalden de conservatieven de grootste voorsprong op de sociaaldemocraten in veertien jaar.

JENKINS: Dat klopt, Labour is verzwakt. Na negen jaar regeren zijn ze moe, ze worden onpopulair. Bovendien moeten ze het afleggen tegen de nieuwe, getalenteerde leider van de Conservatieve partij, David Cameron. En die doet het helemaal niet slecht. Hij is intelligent. En precies zoals Tony Blair Margaret Thatcher nabootste, imiteert hij Blair, maar dan zéér expliciet - bijna als een dubbelganger.

Hij gedraagt zich als een charismatische leider van de Derde Weg, van een middenkoers. En dat doe je als volgt: je zorgt ervoor dat de mensen je graag mogen, want het hélpt als je sympathiek overkomt. Je zegt wat je gelooft, maar niet wat je gaat doen. Je loopt dag in dag uit te glimlachen. Zoals een Amerikaanse president zet je je in voor belangengroepen. Je komt niet aanzetten met een specifiek politiek project, want dat kan de mensen afschrikken. Nee, je schuifelt knuffelend rond, en laat je nu eens met een ijsbeer, dan weer met een paar dieren uit het regenwoud fotograferen. Dát is de nieuwe politiek.


Helaas is het eerst de beurt aan de wat saaiere Gordon Brown om het premierschap over te nemen. Zoals u schrijft in uw boek Thatcher & Sons, zal hij - precies zoals John Major en Tony Blair - 'als een waardige zoon de revolutie van Thatcher' voortzetten.

JENKINS: Inderdaad, Blair en Brown zitten op dezelfde lijn als John Major en Margaret Thatcher, zeker als het op privatiseringen aankomt. Nieuwe ziekenhuizen, nieuwe gevangenissen, nieuwe scholen, alles moet gebouwd en beheerd worden door privébedrijven die met de staat een contract sluiten. Wereldwijd is dat een unieke situatie.

Zelfs de Verenigde Staten zijn nooit zo ver gegaan. En Brown is nóg fanatieker: elke week verschijnt een nieuwe lijst van staatsbedrijven die hij wil privatiseren. De revolutie van Thatcher leeft dus voort.

Helaas is dat een van de weinige dingen die we weten over Gordon Brown. Zijn hele politieke carrière lang was hij minister van Financiën. Als we het economisch goed doen, is dat geen moeilijke portefeuille. Tony Blair had Gordon Brown drie of vier jaar geleden uit zijn functie moeten ontslaan, om hem op een andere ministerpost uit te testen. Nu is hij een complete onbekende.


U schrijft dat Thatcher er als conservatief in geslaagd zal zijn om meer dan één sociaaldemocratische premier in haar revolutie mee te slepen. Ze kreeg het wel aardig voor elkaar?

JENKINS: Margaret Thatcher had eigenlijk geen roots toen ze aan de macht kwam - ze heeft zich helemaal van haar familie afgesloten. Ook Blair had nauwelijks familiebanden: hij was zo goed als wees toen hij in de partij stapte. Daarom konden ze hun politieke loopbaan beginnen met een open en een heldere geest.

Al snel zou blijken dat Thatcher tot de rechtervleugel behoorde: ze formuleerde haar ideologische positie vrij vroeg. Hoewel, als minister van Onderwijs was ze nog vrij conventioneel. Het duurde zelfs heel lang voor ze begon te privatiseren. Pas aan het einde van haar bewind raakte ze goed op dreef en werd ze welhaast fanatiek. Maar toen wankelde haar machtsbasis, en in 1990 struikelde ze over een stupide, lokale belasting die ze wilde invoeren...


... en dat betekende het einde van Thatcher als premier. Maar hoe kon ze dan de aanhangers van Labour overtuigen?

JENKINS: Ze moest inderdaad aftreden als premier. Maar veel belangrijker was dat ze rond zich een groepje van politiek gelijkgezinden verzameld had. Langs die weg zou ze, onder het bewind van John Major, het thatcherisme verankeren. Major zou de privatiseringen veel sneller doorvoeren dan Thatcher het zélf ooit had gedaan. Het was een signaal voor Labour.

Toen werd duidelijk dat het de volgende verkiezingen niet zou winnen, zonder toe te geven aan de thatcheriaanse politiek. Dat was dé grote overwinning, dé belangrijkste revolutie van Margaret Thatcher. Blair wist wat hem te doen stond. Hij ontdeed zijn partij van al haar tradities en overtuigingen en vormde ze om tot een machine die de verkiezingen moest kunnen winnen.


Overal in Europa werd Tony Blair nochtans naar voren geschoven als dé vertegenwoordiger van de Derde Weg. Was dat dan een soort van thatcheriaanse politieke stroming?

JENKINS: (lacht) Als je Blair naar zijn ideeën vraagt, over de Derde Weg, over New Labour, begint hij mist te spuien. Wat Blair over de hervormingen vertelt, zijn vaak lege statements. Helaas sluit dat perfect aan bij de Derde Weg. Ideeën zijn niet belangrijk. Je hebt veeleer een persoonlijkheid die je projecteert.

Je wint mensen voor je argumenten door hen te verzekeren van wat je gelooft en door ze uit te nodigen om het met je eens te zijn. Terwijl Thatcher argumenteerde, schreeuwde, riep, terwijl ze bewijzen en documenten aanvoerde, zou Blair zijn publiek veeleer theatraal en emotioneel toespreken.


Ook Bill Clinton en Gerhard Schröder waren sociaaldemocraten van de Derde Weg.

JENKINS: Wat we te zien kregen - de zogenaamde Derde Weg - was de finale, intellectuele instorting van het socialisme. Zoals Thatcher het formuleerde: socialism was tested to destruction - het was tot zijn ondergang getest. En het werkte niet. Bill Clinton in Amerika, de sociaaldemocraten in Duitsland, maar ook links in Frankrijk, allen hadden ze de boodschap begrepen.

Ze wisten dat je de markt moest omhelzen, en dat noemden ze de Derde Weg. In werkelijkheid hadden ze begrepen dat 'rechts', Thatcher, het pleit gewonnen had. De ideeën kwamen uit het Verenigd Koninkrijk en dat was betekenisvol. De bijdrage van Blair was nul komma nul. Hij heeft de visie van Thatcher alleen maar toegepast. Hij predikte verandering, evolutie, radicalisme, moed. Kortom, alles waar hij níét voor staat.


Thatcher heeft haar ideeën tot vele jaren na haar bewind doorgedrukt, zegt u. In uw boek beschrijft u, hoe ze eigenlijk een dubbele revolutie tot stand heeft gebracht. En u maakt zich zorgen over haar 'tweede revolutie'.

JENKINS : Thatcher heeft inderdaad twee revoluties ontketend. De eerste is het thatcherisme zoals dat klassiek begrepen wordt. Dat bestond uit het stimuleren van de privésector onder meer door privatiseringen, belastingverlagingen, en door de concurrentie aan te zwengelen. Maar daar zou Thatcher het niet bij laten. Zodra ze in een eerste fase de staat als eigenaar enigszins had teruggedrongen, wilde ze in een tweede fase de macht van de staat terug.

Ze verstevigde haar greep onder meer op Financiën, en begon almaar meer regels en wetten door te voeren. De staat was dan misschien niet langer de grote eigenaar, hij kreeg in de plaats een nooit geziene controle in de vorm van nieuwe wetgeving en reglementeringen. De macht werd gecentraliseerd en dat leidde tot een machtsverlies van de lokale instellingen. De tweede revolutie was een revolutie van centralisme.


Ze maakte het Verenigd Koninkrijk tot de meest gecentraliseerde staat van heel Europa.

JENKINS: Dat klopt, en meteen is dat een van de redenen waarom het merendeel van de overheidsdiensten bij ons echt onpopulair geworden is. Vroeger kenden ze heel veel succes: iedereen kwam naar het Verenigd Koninkrijk om de scholen te bestuderen, de ziekenhuizen, de treinen en de andere overheidsdiensten. Dat alles is nu aan het afbrokkelen, omdat we veel te veel gecentraliseerd hebben.

Als er iets is waarover we ons zouden moeten bezinnen, is het over de toekomstige rol en het doel van de overheidssector. Hoe zullen we de overheidsdiensten aanbieden? Ik vraag me alleen af of we de moed zullen hebben om nog maar eens te decentraliseren, zoals we dat trouwens al voor een deel met de spoorwegen hebben gedaan: de spoorinfrastructuur is opnieuw in handen van de overheid. Hoever we daarin gaan, zal het volgende decennium moeten uitwijzen. Maar ik ben sceptisch. De opeenvolgende regeringen hebben de overheidsdiensten al zo vaak veranderd, dat de ambtenaren murw geslagen zijn.


Is dat de derde revolutie die u zou voorstellen?

JENKINS: Mijn derde revolutie, mijn favoriete voorstel, is veeleer een terugkeer naar het lokalisme: de verantwoordelijkheid van de lokale omgeving: de wijk, het dorp, de gemeente. Als we het politieke debat op gang willen brengen, moeten we decentraliseren. We moeten de tweede revolutie breken door zoveel mogelijk terug te voeren naar het lokale bestuur, zoals dat ook in Frankrijk, in Spanje, in Italië, of in Duitsland met de Länder is gebeurd.

We zijn met een inhaalbeweging bezig vergeleken met andere Europese landen. Maar toch ben ik zeer sceptisch over het resultaat. Ik vraag me af of de Britse politieke gemeenschap wel de wil heeft of zelfs in staat is om dit waar te maken. Ik denk niet dat we het kunnen. Kijk bijvoorbeeld naar de ziekenzorg: zelfs het kleinste ziekenhuis staat onder centraal ministerieel bestuur.


Sommige kranten voorspelden nieuwe algemene verkiezingen. Zou een machtswissel een dergelijke beweging op gang kunnen brengen?

JENKINS: Nieuwe verkiezingen vóór 2009 zijn volgens mij onwaarschijnlijk. Dan zou iedereen denken dat Labour bang is. Het zou zelfs choquerend zijn. De uitkomst zou ik niet durven te voorspellen. Want Gordon Brown zal - tenzij ik me erg vergis - een hele slechte premier blijken te zijn. Ik denk dat hij veel steun zal verliezen. Zouden de Conservatieven die steun voor de komende verkiezingen naar zich toe kunnen trekken? Ik weet het niet. Het is op dit moment onmogelijk om de Britse politiek te voorspellen.


Wat kunnen we verwachten van de buitenlandse politiek?

JENKINS: (zucht) Irak is een immens probleem. Afghanistan óók. Wat Brown daarover denkt, weet niemand. Als er al iemand is die het weet, is er in elk geval niemand die het hardop zegt. Brown is alvast niet helemaal zoals Blair: hij wordt niet verliefd op Amerikaanse presidenten. Ik denk dus niet dat hij zich nog vérder zal mengen in dat debat. Maar goed, de Britten hebben zich al gemengd en ze hebben er een vreselijke janboel van gemaakt. Ze moeten eruit zien te raken. Ik denk wel dat Gordon Brown dat zal proberen.


Als het buitenlandse beleid voor Margaret Thatcher een succes was, was het voor Blair eerder een mislukking.

JENKINS: Dat klopt, al was het maar omdat Margaret Thatcher de oorlog om de Falklands in 1982 gewonnen heeft en Blair de oorlog tegen Irak verloren heeft. Leiders die oorlogen winnen, zijn zeer populair. Zij die oorlogen verliezen, krijgen zware klappen. Stel dat Thatcher de Falklands-oorlog verloren zou hebben, dan had ze ongetwijfeld moeten aftreden. Nu werd ze een grote dame. Het imago van Blair wordt geteisterd door zijn militaire nederlaag.


Onlangs ging Blair op doorreis in het Midden-Oosten, in een poging om er de verzoening te prediken?

JENKINS: Wat hebben wij daar in godsnaam mee te maken? Kun je je de Belgische premier indenken die naar het Midden-Oosten trekt en er de mensen vertelt wat hen te doen staat? En er Fatah gaat ondersteunen tegen Hamas? Moeten wij, Britten, daarover een stelling innemen? Kun je je voorstellen dat de Israëlische premier Ehud Olmert naar Noord-Ierland komt om te zeggen dat de katholieken hun mond moeten houden? Dat is gewoon té gek.

Blair is wanhopig. Hij lijkt wel een kind, of kom, een student. Hij probeert op alle mogelijke manieren te laten zien hoe groot hij wel is.


Knack, 03-01-2007 (Ingrid Van Daele)