actualiteitsforums - Religie is niet weg, maar anders

Religie is niet weg, maar anders

Religie was een tijdlang taboe in het publieke domein, maar ze lijkt bezig met een comeback. Volgens de WRR wél in een nieuwe vorm: ook in het geloof is het nu ieder voor zich.

Rotterdam, 20 dec. Het was misschien een vorm van wensdenken, maar wetenschappers en intellectuelen gingen er bijna een eeuw lang van uit dat religie een voorbijgaand verschijnsel was. Als de Verlichting volledig zou doorwerken en de mensen hun verstand zouden gaan gebruiken, zouden kerk en geloof op den duur vanzelf verdwijnen.

Tot veler verrassing herleeft de laatste jaren de belangstelling voor religie, die zich ook in nieuwe vormen aandient. Er is sprake van publieke erkenning van de betekenis van de religie voor de maatschappelijke cohesie. Burgemeester Cohen van Amsterdam sprak al verschillende malen van religie als maatschappelijk „bindmiddel”.

Is er nog sprake van voortgaande secularisatie of beleven we inderdaad een terugkeer van de religie? De samenstellers van de bundel Geloven in het publieke domein, die gisteren werd uitgebracht door de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringbeleid (WRR), denken dat het genuanceerder ligt. Ze rekenen af zowel met de secularisatie-ideologie als met de idee van de terugkeer van de religie: „Beide beelden, die in het publieke debat vaak zonder al te veel toelichting worden gehanteerd, verwijzen naar een veel meer gecompliceerde ontwikkeling (...) Veeleer is sprake van een ‘transformatie van religie’, die zich niet volledig laat uitdrukken in termen van secularisering en ‘terugkeer’.”

Religie is de afgelopen decennia onzichtbaar geworden. Leeglopende kerken zijn daar het tastbare bewijs van. Zeventig procent van de Nederlanders is geen lid van een kerk. Aan collectief beleden en beleefde geloofswaarheden bestaat steeds minder behoefte.

Toch is religie nog springlevend. Ze neemt echter steeds vaker de vorm aan van strikt persoonlijke vormen van spiritualiteit. Dat is het gevolg van de „diep insnijdende individualiseringsprocessen” in de samenleving, aldus het rapport. „Aan een hemels baldakijn waaronder op sombere dagen gezamenlijk wordt weggescholen, lijkt steeds minder behoefte te bestaan. De mensen steken zo nodig hun eigen paraplu op, al doen ze dat niet zelden met velen tegelijk.” Want ook in de moderne samenleving blijft er behoefte aan troost bestaan.

Het rapport ziet de transformatie van de religie als een „uiting van een bredere maatschappelijke verandering”. „Men heeft bijvoorbeeld geen baan meer voor het leven, maar is nog wel sterk op werken georiënteerd. Naar analogie heeft men dan geen binding meer met een bepaalde kerk of categorie, maar nog wel binding met een transcendente spiritualiteit.”

Op basis van onderzoek dat is uitgevoerd door het bureau Motivaction naar de diepere betekenis die Nederlanders aan hun leven geven, komen de onderzoekers Gerrit Kronjee (WRR) en Martijn Lampert (Motivaction) tot een tweedeling van de bevolking in een religieus en een niet-religieus deel.

Binnen het religieuze volksdeel is er, naast christenen (25 procent) en andere gelovigen (3 procent), een nieuwe categorie ‘ongebonden spirituelen’ (26 procent) ontstaan die haar inspiratie uit eigen motivatie haalt – bij voorbeeld door yoga of meditatie.

Binnen het tweede, niet-religieuze volksdeel maken de onderzoekers onderscheid tussen humanisten en niet-humanisten. Zij maken zich vooral ongerust over die laatste categorie (18 procent van de bevolking). Mensen met een niet-religieuze en niet humanistische levenshouding hebben veelal een nihilistische kijk op het leven. Ze zijn hedonistisch ingesteld, kijken vooral naar de commerciële televisie en zijn ontevreden over de overheid. „Kenmerkend is dat deze categorie zelfbeschikking koestert, weinig tolerant is, beduidend minder op heeft met hogere ‘waarden’ en eerder wantrouwend in het leven staat.”

De onderzoekers omschrijven deze groep als „anomische Nederlanders”, die vatbaar zijn voor extremistische visies. Maatschappelijk gezien bestaat deze categorie vooral uit mensen die zich buitenstaander voelen, maar wel behoefte hebben aan maatschappelijke erkenning. Het beleefde isolement is een voedingsbodem voor „plotseling verhoogde politieke betrokkenheid en protestacties”. Als de conjunctuur omslaat, kan deze categorie een risico worden voor de samenleving, aldus de onderzoekers.

Het rapport verwijst in dit verband naar de rol die de middenklasse in Duitsland speelde in de jaren dertig. De onderzoekers verbinden hieraan een nadrukkelijke oproep: „Van de categorie met een actieve, verantwoordelijke burgerschapsstijl mag leiderschap worden verwacht, ook op levensbeschouwelijk terrein, in de vormgeving van een betere wereld. Deze groep zou zich meer leidend en kaderstellend moeten opstellen. Meer aandacht voor zingeving komt (de ontwikkeling van) burgerschap ten goede.”

De bundel onderstreept de betekenis van zingeving en religie voor de sociale cohesie. „Kerken fungeren niet alleen als instituties die spirituele en praktische bijstand geven aan hun leden, maar genereren ook vaak breder sociaal engagement.” Kerkmensen zijn de gulste gevers, niet alleen voor kerkelijke, maar ook voor algemene goede doelen. Zij nemen ook vaker deel aan vrijwilligerswerk.

De verwachting is dat met het wegvallen van kerkelijke netwerken „een belangrijke bron van sociaal engagement en maatschappelijke deelname op zal drogen”. In dat verband wijst het rapport op de belangrijke rol die migrantenkerken spelen bij de integratie van de circa 800.000 migrantenchristenen. Doordat kerken, moskeeën en synagogen functioneren als sociale netwerken, zijn ze „voorraadkamers van sociaal kapitaal en katalysatoren van maatschappelijke inzet”.

De Nijmeegse theoloog Erik Borgman maakt zich er in de bundel dan ook sterk voor bijdragen aan het publieke debat vanuit een levensbeschouwelijke achtergrond krachtig te stimuleren. Dat komt de democratie ten goede. Borgman bepleit „een omgekeerde doorbraak” – van de politiek naar de religie.

Voor het lezen van Geloven in het publieke domein of meer informatie over de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid: www.wrr.nl

Trouw, 20 december 2006