actualiteitsforums - Chaos en globalisering

Chaos en globalisering

Orde of chaos? Lineair of niet-lineair? Voorspelbaar of onvoorspelbaar?
'It's chaos, stupid' is voor vanavond wellicht een nuttige variante van een bekende uitspraak. Van mij wordt niet verwacht dat ik de chaostheorie ga toelichten, of de verwante complexiteitstheorie. En evenmin dat ik ze ongeremd zou toepassen in de sociale wetenschappen die ons helpen een kijk te krijgen op globalisering. Maar als we spreken over globalisering en chaos is het goed om weten dat kleine oorzaken grote gevolgen kunnen hebben.

Het is goed om van de vlinder van Lorenz te hebben gehoord, hoe een bijna niet waarneembare vleugelslag aan de ene kant van de wereld weken later een storm aan de andere kant kan veroorzaken.

Het is goed om te beseffen dat niet-lineair gedrag en dus grotendeels onvoorspelbaarheid de wereld veel meer beheerst dan we de voorbije eeuwen gemakshalve aannamen. Het is gemakzucht wanneer men blijft zweren bij een voorstelling van een werkelijkheid die ordelijk en voorspelbaar zou zijn. Want zo lineair is de werkelijkheid niet, of zeker niet altijd. Even erg is voor het wetenschappelijke gemak zowat alle variabelen als onveranderd beschouwt. Zeker economen hebben daar een handje van weg, ze redeneren b.v. alsof de mens geen invloed uitoefent op de natuur, alsof onze economie niet binnen de grenzen van onze aarde moet opereren.

Het is best dat we begrijpen dat onze aarde een uiterst complex ecosysteem is waarin kleine wijzigingen onvermoede en drastische gevolgen kunnen hebben. En we raken er toch allemaal van doordrongen dat de mensen, die aardse bewoners, hun samenleven op uiterst complexe wijze uittekenen, een wereld waarin een klein ongeval tot een verkeersstilstand kan leiden met honderden kilometer file en waarin een incident de stroom voor miljoenen kan doen uitvallen en het leven quasi verlammen. Het is deze wereld waarin in de jaren dertig het toeval besliste om BFK's - broomfluorkoolwaterstoffen i.p.v. CFK's te gebruiken voor koelkasten en spuitbussen. Pas tientallen jaren later beseffen sommigen dat die keuze het gat in de ozonlaag onherstelbaar had kunnen maken, want broom is 100 maal destructiever ten aanzien van ozon dan chloor.

Het is dan maar goed dat we inzien dat bij groeiende complexiteit het zogenaamde niet-lineaire gedrag en de onvoorspelbaarheid van systemen groter worden... dat dergelijke complexe systemen zich kenmerken door wat men noemt chaotisch gedrag.

Welkom in onze globaliserende wereld waar door die mondialisering de verwevenheid tussen alle mensen en de verstrengeling van hun verhoudingen op de meest diverse terreinen alleen maar groeit, waar dus de complexiteit hand over hand toeneemt en waar de chaostheorie alom uitnodigt om toegepast te worden. Of we het nu graag hebben of niet, het thema Globalisering en Chaos dringt zich steeds meer op. Als wij de mondiale complexiteit niet vlug beter doorgronden en bemeesteren, vormen een vernietigd milieu, een falende economie, grote inkomensongelijkheid, wanhopige migratie en felle conflicten onze toekomst. Dan vergroten snel de ecologische, economische sociale, democratische en culturele deficits waarmee wij worden geconfronteerd en vermindert de leefbaarheid voor ons allemaal.

Mag ik u uitnodigen voor een rondreis van onze wereld? Met een eerste stop in Brazilië waar de verwoestende exportlandbouw oerwoud en milieu kapot maakt, en geen plaats voor mensen laat. Het is niet anders voor wie een oog werpt op de ontwrichtende mijnbouw, van Peru tot Indonesië. Of een halte in West-Afrika. Beseffen we wel hoe zwaar mensen gekluisterd zijn aan de wereldmarkt als ze van het verbouwen van katoen of aardnoten moeten leven? Begrijpen we hoe de dalende prijzen op de wereldmarkt - om meer dan één reden trouwens - de inkomens dramatisch doen dalen, hoe de manier waarop we de wereldeconomie laten functioneren armoede en honger creëert, hoe slechte globalisering deze landen verarmt en er het leven kapot maakt?

En hoe zijn wij eraan toe in onze hoogindustriële samenleving, steeds complexer, een groeiende wirwar van economische activiteiten en structuren waarin sociale dumping alle dagen oprukt en sociale bescherming verkruimelt? In onze snel evoluerende samenlevingen kan wie werkt zich dikwijls maar slecht verdedigen en vermindert de economische zelfstandigheid van mensen voortdurend, omgekeerd evenredig aan de groeiende afhankelijkheid van beslissingen die elders tot stand komen en van processen waar men geen greep (meer) op heeft. Niet dat ik het idealiseer, maar meer dan eens heb ik kunnen ervaren dat, hoe verarmd en uitgebuit de Afrikaanse landbouwers ook zijn door de huidige wereldeconomie, zij dikwijls een rustgevende kracht blijven putten uit hun autonomie. Wat er ook mag gebeuren, een staatsgreep, verregaande corruptie of een crashende wereldmarkt, nog altijd kunnen ze terugvallen op hun gronden en hun economie om te (over)leven. Ze zijn materieel extreem arm maar toch onafhankelijker en vrijer dan wie bij ons voortdurend de dag vreest dat de baas tot ontslag dwingt, een baas die al evenzeer op een schopstoel zit.

Nu de ecologische, de sociale en de economische pijngrenzen wereldwijd doorbroken raken is er nog minder reden om dit beeld te idealiseren. Bijna overal ter wereld zien we hoe het platteland wegkwijnt en merken we hoe de mensen vluchten naar de steden - en soms nog verder, naar meer welvarende landen. Hebben we wel oog voor wat hier aan de hand is? Deze invasie van arbeid in de steden drukt er de lonen naar beneden. Dalende koopkracht voor de boeren doet m.a.w. ook de lonen in de stad dalen. En dat perverse effect zet zich nog verder door. Want aan een verarmd platteland raakt een stad haar producten niet meer kwijt, zodat ook de economie in de stad ondermijnd raakt.

We leven in een gekke wereld, inderdaad, zeker ook de Argentijnen die naar eigen zeggen ‘lachen om niet te moeten huilen' wanneer ze de wanhoop nabij zijn. Al vele jaren weten de Argentijnen jaren dat hun politici er weinig van terechtbrengen, en een militaire staatsgreep maakt de economische situatie alleen maar slechter. Maar het ergste moet nog komen. Aan de rand van de afgrond beland, moeten ze beroep doen op de ‘hulp' van het Internationaal Monetair Fonds. Een drastisch hervormingsprogramma levert het land helemaal uit aan de wereldmarkt, de industrie verdwijnt en de economie klapt volledig in elkaar. Het land belandt nu in de afgrond met op het dieptepunt drie vijfde van de Argentijnen die in armoede leven. Dat was niet de bedoeling, stamelt de IMF verantwoordelijke bij het zien van die onbedoelde gevolgen.

Onbedoelde gevolgen zijn er ook voor de mensen in Zuid-Oost-Azië wanneer in 1997 het grote vertrouwen in de wondereconomieën van de Aziatische tijgers ineens omslaat in het grootste wantrouwen. Het is misschien wel de beste illustratie van hoe de chaostheorie ook nuttig is in sociale wetenschappen. Er wordt gespeculeerd tegen de Thaise munt, het kapitaal vlucht weg, ook op de naburige beurzen, de beurs- en de muntkoersen duiken naar beneden. In de reële wereld is het gevolg dat in een periode van zes à negen maanden alleen al in Thailand, Indonesië en Zuid-Korea naar schatting vijftien tot twintig miljoen mensen hun werk verliezen.

Nog een heel ander voorbeeld, veel dichter bij huis, over hoe de economie kan inwerken op onze gezondheid. Zo dreigt de privatisering van het borstkankergen of het patenteren borstkankertests flink duurder dreigt te maken. Volgens het bedrijf Myriad Genetics, eigenaar van het octrooi, mogen die tests alleen nog in de VS worden gevoerd... en dan moeten vrouwen daarvoor 3000 euro betalen in plaats van nu nog geen 300 euro en na tussenkomst van de sociale zekerheid zelfs maar 9 euro. Dit gevaar is voorlopig afgewend. Maar hebben we wel voldoende oog voor het fenomeen dat de zoektocht naar geneesmiddelen en behandelingen voor de meest dodelijke ziekten, zoals malaria b.v., amper wordt gevoerd omdat daar geen geld mee is te verdienen?

Laten we zeker ook niet voorbijgaan aan de klimaatveranderingen en de opwarming van de aarde. Het is nu duidelijk dat het wetenschappelijk debat is beklonken. Er komt een extra opwarming aan, de mens is daar grotendeels verantwoordelijk voor en we moeten dringend en doortastend optreden om de opwarming af te remmen. O.a. de chaostheorie leert ons dat we er niet op kunnen rekenen dat de schade wel zal meevallen. We lopen immers het risico op abrupte klimaatveranderingen bij het overschrijden van zogenaamde drempelwaarden, met b.v. de uitschakeling van de Golfstroom of het volledig wegsmelten van het Groenlands ijs. Alhoewel weinig waarschijnlijk is zelfs een niet-lineaire ‘chaotische' overgang mogelijk van de huidige ijskasttoestand naar een broeikaswereld, abrupt en onomkeerbaar, zoals Peter Tom Jones schrijft in Terra Incognita.

Tijd voor een streepje theorie. Ook al lijkt het een nieuw begrip, globalisering of mondialisering is eigenlijk niet echt nieuw. Al zeker 500 jaar verspreidt ons westerse economische systeem - de wetenschappelijke naam is kapitalisme - zich steeds verder over de wereld en raken de economieën van de hele wereld meer verweven. Die vrije markteconomie produceert veel welvaart en verrast ons met steeds nieuwe producten, het ene al nuttiger dan het andere. Daar kunnen vooral wij in de rijke landen tevreden over zijn, we zijn meestal rijke mensen en we waren zelfs zo verstandig om deze welvaart ook te investeren in heel wat nuttige publieke voorzieningen en er onze welvaartstaten mee uit te bouwen.

Maar, er is een keerzijde, we krijgen te maken met een economie die niet meer in dienst van de mens staat maar waarbij de mens die economie moet dienen. Dit kan slogantaal lijken maar wie globaal naar de wereld kijkt, ziet dat de welvaart steeds ongelijker verdeeld raakt - zelfs dat deze economie armoede en honger produceert -; die ziet dat de mens en haar rechten steeds meer in de verdrukking komen; die ziet dat de ecologische ravages onvoorstelbaar groot zijn; die ziet dat de besluitvorming over dit alles heel ondemocratisch gebeurt door vooral grote multinationale bedrijven, enkele grote landen, instellingen zoals IMF, Wereldbank en Wereldhandelsorganisatie en misschien bovenal, volledig losgelaten financiële markten; en die ziet dat de talen, culturen en levenswijzen van vele volkeren, vooral inheemse volkeren, in de verdrukking komen. Met andere woorden: het resultaat van deze economie is dat ruim 1 van de 6 miljard mensen het - voorlopig - goed hebben. Maar aan de andere kant zijn we overal geconfronteerd met groeiende onaanvaardbare sociale, ecologische, politieke en culturele deficits.

Globalisering mag dan al heel oude wortels hebben, ons economisch systeem verandert natuurlijk wel, en zeker ook de jongste decennia. De derde industriële revolutie en de informaticarevolutie maken het makkelijker voor bedrijven en financiële markten om wereldwijd te werken en de klok rond te presteren. Dat is zeker nieuw aan de huidige globalisering. Nieuw is ook dat steeds meer aan de markt wordt overgelaten en dat vooral het geld - het financiële kapitaal - van de zogenaamde liberalisering profiteert. Nieuw is dat er blijkbaar nooit genoeg geprivatiseerd kan worden, dat steeds meer goederen en diensten in privé handen terechtkomen, tot water toe, tot zelfs de privé eigendom van stukjes plant, dier of menselijk leven. Nieuw is dat een economisch gezond winstdenken plaats maakt voor korte termijn en speculatief winstdenken . En ook nieuw - en wat in grote mate samenhangt met het voorgaande - is dat de politiek meer en meer afwezig is. De politiek ruimt de plaats voor de economie, deregulering is al wat de klok slaat. Multinationals werken globaal, de politiek veel minder en de civiele samenleving amper. We maken mee hoe de economie en de markten als het ware in de mondiale champions league gaan spelen, terwijl de overheden en de samenleving toch vooral nog nationaal spelen, een beetje Europees en bijna niet op wereldschaal.

Ik wil graag helemaal terugkoppelen naar ons onderwerp ‘globalisering en chaos', met het herhalen van de vraag die ook als titel is gebruikt voor een artikel over de klimaatverandering: ‘zijn we echt zo gek om recht op een ijsberg te varen?‘ Voor mij is het duidelijk dat de al te eenvoudige en al te lineaire recepten van liberalisering, privatisering en deregulering geen oog hebben voor de complexe realiteiten van onze wereld en een slechte globalisering veroorzaken.

Als we deze processen ongeremd op hun beloop laten, verhogen we op onverantwoorde wijze de kans dat we kritische drempelwaarden overschrijden.
-Hoeveel temperatuurstijging kunnen we aan?
-Hoe zal de verkwisting van onze waterreserves zich laten voelen in de voedselproductie?
-Tot wanneer zullen de armen gewoon verder creperen, en kunnen de rijken verder verkwisten?
-Hoe stevig zijn de grondvesten van onze staten? hoe onmachtig zijn zij t.a.v. de nieuwe mondiale uitdagingen?
-Wat zijn de effecten van massale ecologische en economische migratie?
-Hoeveel onvrede kan de wereld verdragen? hoeveel onverdraagzaamheid? hoeveel geweld? hoeveel massavernietigingswapens?
-Wat met het gebrek aan economische democratie? en de falende politieke democratie?
-Hoeveel chemische vervuiling kan onze gezondheid aan?

Het overschrijden van elk van deze drempelwaarden kan op dat terrein leiden tot zogenaamde structuurbreuken. Misschien kunnen we de schade beperken of raken problemen toch opgelost, maar het is even aannemelijk dat de wereld er op een aantal terreinen vrij gauw héél anders zou kunnen uitzien.

Dan moet we ons ook de vraag durven stellen: komt er vijfhonderd jaar na de vorige geen nieuwe grote breuk aan? Want al die mogelijke structuurbreuken zullen, indien ze zich voordoen, een versterkend effect hebben op elkaar. Dan is de kans reëel dat daar grote crises van komen en dat het wereldsysteem zoals zich dat vijf eeuwen lang heeft ontwikkeld, ontrafeld raakt en uiteenvalt. Misschien zitten we zelfs al middenin die nieuwe grote breuk? Onze nazaten zullen het makkelijker kunnen vaststellen. Dat de wereld een grote systeembreuk en een periode van chaos zou doormaken, mag geen reden zijn voor pessimisme of passiviteit. Integendeel, wie klare ideeën heeft over welke wereld daar uit tevoorschijn zou moeten komen, kan zich daar vanaf nu maar beter voluit voor inzetten - omdat we de uitdagingen al van lang op voorhand zien aankomen, en de kansen op echte veranderingen groter zijn dan ooit.

Dirk Barrez, 16 oktober 2006

Globalisering en chaos was de openingslezing van de Lezingencyclus 2006-2007 ‘Studium Generale' over Orde en Chaos aan de Universiteit Antwerpen