"Het zijn net mensen"...
 

Niemand heeft het monopolie op de waarheid

Joris Luyendijk, Het zijn net mensen, Uitgeverij Podium


De gewezen en alom geprezen Nederlandse Midden- Oostencorrespondent Joris Luyendijk, nu presentator van Zomergasten op VPRO, vindt dat de media falen in hun berichtgeving over de Arabische wereld. ,,Journalistiek is onmogelijk in dictaturen.''


BEGIN deze week trok het vermaarde persagentschap Reuters een foto van de bombardementen op Beiroet terug. De Libanese freelance medewerker die het beeld maakte, zou de rookpluimen boven de stad hebben aangedikt. De week daarvoor ontspon zich op internetfora een felle discussie over de persfoto's die waren gemaakt in Qana, na het Israëlisch bombardement op een appartementsgebouw. Op die foto's dook telkens weer dezelfde reddingswerker op, met een dood kind in de handen. Sommigen concludeerden daaruit dat het beeld door Hezbollah in scène was gezet. De fotoagentschappen spraken die kritiek tegen.

Wie heeft gelijk? Vielen in Qana 50 doden, of 28? Gebruikte Hezbollah de burgers als levend schild, of bombardeerde Israël opzettelijk een burgerdoelwit? Staat de Arabische wereld inderdaad in brand, of is de gemiddelde Egyptenaar meer bekommerd om de plaatselijke Idool op televisie dan om de bommen op Libanon?

We weten het niet, erkent de Nederlandse journalist Joris Luyendijk, die van 1998 tot 2003 Midden-Oostencorrespondent was voor NRC Handelsblad, de Volkskrant, Radio 1 en NOS. Als student antropologie had Luyendijk al eerder een jaar in Caïro gewoond. Dat leverde Egypte - Een goede man slaat soms zijn vrouw op, een grappig, maar taboedoorbrekend boek over de islam en de Egyptische samenleving.

Nu heeft Luyendijk een nieuw boek uit: Het zijn net mensen - beelden uit het Midden-Oosten . Dat is niet de traditionele terugblik geworden van de ervaren correspondent op de landen waarover hij al die jaren verslag uitbracht. Luyendijk beschrijft vanuit zijn eigen ervaring hoe de journalistiek er net niet in slaagt om de Arabische wereld begrijpelijk te maken. Want alle Arabische landen zijn dictaturen, waar objectieve informatiegaring onmogelijk is. En in Israël wordt informatie zodanig gemanipuleerd, dat de beste pr-machine het nieuws maakt. Zijn conclusie: ,,Het is een illusie te geloven dat de media de werkelijkheid kenbaar kunnen maken.''


Dat is wel een sombere kijk op journalistiek.

,,Kritiek op journalistiek is er altijd geweest. De media zouden niet objectief zijn, of woord en wederwoord niet respecteren. Kortom, we overtreden onze eigen deontologische codes. Ik heb willen aantonen dat de codes zelf niet voldoen. De waarheid over de Arabische wereld is niet te vatten. De taal is partijdig, beelden zijn altijd uit een bepaalde hoek geschoten, spindokters weten ons te manipuleren.''

,,De cartooncrisis was een goed voorbeeld. Op Al Jazeera kreeg je een verhaal over de kruistochten, de koloniale bezetting, de stichting van Israël, Afghanistan en Irak en als druppel die de emmer deed overlopen de cartoons. In westerse media verscheen een verhaal over 9/11, Madrid, Londen en Theo van Gogh, met als klap op de vuurpijl de reactie van moslims op enkele cartoons. Media zouden veel opener moeten vertellen hoe veelvormig de werkelijkheid is. Wij hebben niet het monopolie op de waarheid.''


Ik zou uw boek willen aanraden, maar ben bang dat niemand dan nog de krant wil lezen.

,,Dat is inderdaad een ontnuchterende gedachte. De media verkopen vaak iets wat er niet is. Vergelijk het met showbizz. Als je sterren zou filmen zonder make-up, zijn ze misschien niet leuk meer om naar te kijken. Ik heb het in Ramallah vaak meegemaakt. Plots duikt uit het niets een groepje stenen gooiende scholieren op, samen met Israëlische soldaten en cameramensen. 'In Ramallah is het opnieuw tot gevechten gekomen', luidt het in het avondnieuws. Terwijl buiten beeld het leven zijn gewone gang gaat. Dan vroeg ik me af wie er eerst was. De camera's, of de scholieren?''


Maar de bommen op Israël en Libanon zijn wel reëel.

,,Uiteraard. Maar ik lees nu in de krant dat de Arabische wereld in brand staat. Tijdens de cartooncrisis stond Egypte ook op zijn kop, voor de Afrikacup voetbal.''

,,Jessica Stern, de gerenommeerde terrorisme-expert van Harvard, zegt dat de jihad een wereldwijde rage is geworden. Want ze is in enkele internetcafés in Gaza en Pakistan gaan praten. In Pakistan wonen honderd zestig miljoen mensen. En dan generaliseert ze wat in enkele internetcafés gezegd wordt. Tien jaar geleden zei men net het omgekeerde: 'Het fundamentalisme is over zijn top heen. Ga maar eens praten in cafés'.''

,,Dat soort uitspraken zijn gratuit, want er zijn geen statistieken om ze te onderbouwen. Maar wie dat toegeeft, kan niet meer meepraten in het debat. Daarom houden veel columnisten niet van mijn boek. Wie erkent dat ons beeld over het Midden-Oosten gefilterd is, kan er geen uitspraken meer over doen. Het heeft ook gevolgen voor onze politieke cultuur; wij geloven dat we op basis van de krant kunnen meepraten over de wereld. Niet dus.''

Journalisten rapporteren objectief en onafhankelijk over de werkelijkheid. Commentaarschrijvers en lezers vormen zich een mening, die het politieke beleid beïnvloedt. Vertaald naar Libanon: Hezbollah ontvoert twee Israëlische soldaten. Israël reageert, maar de publieke opinie is verontwaardigd over de buitensporige schade en de vele burgerslachtoffers bij de bombardementen op Libanon. Daarop stemt de Veiligheidsraad een resolutie die van beide partijen een einde van de vijandelijkheden eist, maar zonder te vragen dat Israël zich terugtrekt uit Zuid-Libanon.


Waar zitten de filters volgens u in die berichtgeving?

,,Eerst en vooral in de onderwerpkeuze. Waarom is dit conflict groot nieuws als in Darfour vele malen meer mensen omkomen?''


Moet men er dan niet over schrijven?

,,Laten we zeggen dat het al een hele overwinning is voor de Libanezen dat ze het nieuws overheersen, ten koste van bijvoorbeeld de Noord-Koreanen of de Congolezen. Hoeveel mensen willen echt iets weten over een conflict waar ze toch niets aan kunnen doen?

Het is trouwens ook voor de Palestijnen een hele overwinning dat ze hun zaak in het nieuws hebben kunnen houden. Zo niet hadden de Israëli's misschien met de Palestijnen gedaan wat de Russen met de Tsjetsjenen deden of de Sudanese regering in Darfour: in één keer opruimen.''


Wat mist u verder in de berichtgeving?

,,Het motief voor de ontvoering door Hezbollah. Israël houdt nog altijd een hoop Libanezen gevangen. Die zijn ook gegijzeld. Keer de Israëlische logica om, en Hezbollah heeft het recht om Israël plat te gooien. Ieder nieuwsverhaal heeft een begin. Dat impliceert dat je een dader aanwijst en wie er reageert. Hezbollah ontvoert, Israël bombardeert. Dat kader je in het grote politieke spel: Israël wil de bedreiging van Hezbollah uitschakelen.''

,,Maar Hezbollah vindt dat Israël is begonnen met de agressie. Het grotere kader is dan dat Israël al veertig jaar tienduizenden Syriërs gegijzeld houdt door de Golanhoogte te bezetten. Syrië zet Hezbollah in om die Golan terug te krijgen.''

,,Dat perspectief mis ik in de discussie. Om echt over het Midden-Oosten te kunnen meepraten, is een enorme kennis vereist. Veel commentatoren zijn nooit in de regio geweest, tenzij op voorgeplande reisjes. Bijna niemand kent Arabisch. Het is diep tragisch dat we vijf jaar na 9/11 nog altijd geen uitstekende specialisten van de Arabische wereld, met voldoende talenkennis, vormen. De onwetendheid is nog even groot als toen.''


U vindt dat de media er niet in geslaagd zijn 9/11 te verklaren.

,,Er is onvoldoende uitgelegd wat de beweegredenen van Osama bin Laden waren. Hij wilde op de eerste plaats de dictatoriale Arabische regimes omverwerpen. Amerika steunt die regimes, dus heeft hij Amerika getroffen.

In Libanon gebeurt nu hetzelfde. Amerika kan zogezegd niets doen? Amerika geeft elk jaar miljarden aan Israël. Europa is de belangrijkste handelspartner van Israël. Als we ermee dreigen die hulp op te schorten, zal Israël geen buurland platgooien. Maar dat vertellen de westerse media niet. De Arabische wel. Geen wonder dus dat ze in de Arabische wereld boos op ons worden. Salman Rushdie zegt dat terroristen zich altijd hullen in legitieme grieven.''


Wat is de legitieme grief van Bin Laden?

,,De westerse steun voor dictatoriale regimes. Dat in Egypte tienduizenden mensen zonder proces in afschuwelijke gevangenissen creperen. Zet dat centraal in de berichtgeving, en je neemt Bin Laden zijn troeven uit handen. Laat het weg en Bin Laden kan op de koop toe zeggen dat de zionistische samenzwering zo ver reikt dat ze zelfs de westerse media beheerst.''

,,Kijk, ik behoor absoluut niet tot de groep die beweert dat het allemaal de schuld van het Westen is. Er is een serieus probleem met de islam. Het gebrek aan zelfkritiek is beangstigend. En er lopen echt wel griezels rond in de Arabische wereld. God beware ons dat mensen als Hassan Nasrallah of Bin Laden ooit ergens aan de macht komen. Maar tegelijk kun je de rol van het Westen niet ontkennen.''

,,Hoe willen we dat de islam moderniseert, als al wie het debat opent meteen de cel in vliegt, door militairen die hun wapens krijgen van ons. De dictators hebben een monsterverbond gesloten met de conservatieve geestelijkheid. Zij legitimeren het regime, in ruil kregen ze het monopolie op de interpretatie van de islam. Alsof het Vaticaan samen met het Italiaanse leger Italië bestuurt; het Vaticaan zegt wat het geloof is, het leger maakt iedereen af die het daar niet mee eens is. Bin Laden en al zijn makkers zijn daar een uitvloeisel van. De enige manier om in de Arabische wereld politiek te participeren is via aanslagen en door nog conservatiever te zijn.''


U schrijft dat het belangrijkste nieuws over de Arabische wereld die dictatuur is, maar ook dat journalistiek in een dictatuur onmogelijk is. Wie moet er dan over berichten?

,,Daar is geen oplossing voor. Correspondenten die willen weten wat er leeft in landen als Egypte, komen vaak bij mensenrechtenactivisten of experts terecht. Die krijgen dan een enorm platform, hoewel ze zonder westerse subsidies niets voorstellen. Uiteraard vertellen deze 'donor darlings' wat het Westen graag wil horen. De correspondenten krijgen op hun beurt bevestiging van wat ze hopen dat de Arabische wereld ooit zal worden; een geseculariseerde samenleving, zoals ook hun generatie zich van religie heeft bevrijd. Het gebeurt met de beste bedoelingen, maar het is een hele koloniale kijk. Mijn indruk is net dat de islam een manier biedt om te verwestersen zonder de eigenheid op te geven. Egyptenaren leven nu al net als wij in een geglobaliseerde wereld. Alleen zijn ze veel armer.

Maar wat de Egyptenaren, of Syriërs of Saudi's echt denken, weten we niet. In een dictatuur overheerst de angst. Als mensen al iets durven zeggen, kun je het niet controleren. Kan het wel, dan willen ze niet met hun naam in de krant, want ze riskeren represailles. En als je toch wel een stuk kunt schrijven over de wantoestanden in ziekenhuizen, het erbarmelijke onderwijs of de corruptie bij de politie, komt het niet op de politieke agenda, want het land is een dictatuur.''

,,We zouden opener moeten zijn over die beperkingen. Toen men mij vroeg hoe de sfeer was in Damascus na de dood van Assad, had ik moeten zeggen dat ik het niet kon weten. Dat Syrië een dictatuur is. Dat niemand iets durft te zeggen. Maar dat het me wel opviel dat er meer tanks op straat waren. Dat het regime blijkbaar onzeker was en voorbereid was om het minste protest neer te slaan. Eigenlijk had ik moeten zeggen dat niemand wist welke richting het zou uitgaan met Syrië en dat net dat het belangrijkste nieuws is.''

,,Met dat soort openheid was misschien het debacle in Irak voorkomen. De meeste media namen de Amerikaanse stelling over dat de Iraakse bevolking blij zou zijn met de invasie. Enkele zeiden dat de Iraki's helemaal niet blij zouden zijn. Maar eigenlijk hadden we moeten toegeven dat niemand het wist. Dan had de pers de Amerikaanse regering gevraagd of ze scenario's had voor alle mogelijkheden. En dan was misschien op voorhand gebleken dat er geen scenario voor plunderingen was. Journalisten zien te vaak ambiguïteit als een horde om bij het verhaal te komen. Soms is die ambiguïteit het verhaal.''


Berichten over het Israëlisch-Palestijns conflict bleek nog moeilijker. Daar verdronk u in de informatie.

,,Het was een onoplosbaar dilemma. Journalistiek vereist respect voor woord en wederwoord. Maar wat als één partij het veel beter kan uitleggen dan de andere? De Israëli's zijn meesterlijk in hun pr, en de holocaust is hun sterkste argument. De Palestijnen bakken er dan weer niets van in hun communicatie.

Moet je dan de beste manipulator laten winnen? Of moet je je beroepscodes overtreden en het evenwicht corrigeren? Maar dan moet je erbij vertellen waarom de Palestijnen hun zaak zo slecht verkopen; een jonge, charismatische woordvoerder is een bedreiging voor de oude autoritaire garde van Palestijnse machthebbers.''


In de Arabische media krijgen de Palestijnen hun zaak wel verkocht. Misschien luistert het Westen liever naar de argumenten van Israël?

,,Het is normaal dat we ons meer verbonden voelen met Israël. Israël is een Westers land. Ik was liever daar geboren dan in Egypte. Maar het is ook een bezettingsmacht. Ik ben opzettelijk in Oost-Jeruzalem gaan wonen om die bezetting te ervaren en de dagelijkse vernedering van de Palestijnen te voelen.''

,,Omgekeerd hebben we soms een merkwaardige gretigheid om Israël te veroordelen. Israël vermoordt drie Palestijnen in Gaza en het is wereldnieuws. Het Algerijnse leger vermoordt dertig dorpelingen en geen haan die ernaar kraait. Het verbaast me niet dat de Israëli's antisemitisme vermoeden in die selectieve verontwaardiging.''


U spreekt Arabisch, u hebt de expertise en u hebt in uw boek uitvoerig beschreven welke fouten u hebt gemaakt. Waarom keert u niet terug om het beter te doen?

,,Het waren slopende jaren. Los van het geweld, de menselijke ellende en de energie om niet cynisch te worden, was het ook onmogelijk om enige menselijke intimiteit op te bouwen. Het werk legt een bom onder al je relaties met anderen.''


Iemand als Robert Fisk slaagt erin om dit werk zijn leven lang vol te houden.

,,Alleen omdat hij zo duidelijk partij heeft gekozen. Ik vind hem trouwens geen goed journalist. Hij past alles binnen zijn denkkader. Fisk is bovendien zo iemand die graag schrijft ' what many arabs feel'. Dan denk ik meteen; hoe weet je dat? Heb je opiniepeilingen waarvan niemand het bestaan kent?''

,,Ik vind Fisk ook echt koloniaal in zijn denken. Hij herleidt alle kwaad in het gebied tot het westers beleid. Dat is een typisch koloniale kijk; de niet-westerling is van nature harmonieus, maar hij reageert op de misdragingen van het Westen. Alsof de Arabische wereld geen kwaad kan voortbrengen. Bin Laden is voor mij primair iemand als Hitler, die het westers beleid misbruikt om zijn fascistische visie op te dringen. Rechts ziet dan weer alleen in de Arabische wereld autonoom kwaad: wij bedoelen het zo goed en toch zijn ze kwaad op ons, de islam is vast achterlijk.''


U presenteert nu het programma Zomergasten. Waarom nodigde u geen moslim uit om ons beeld bij te stellen?

,,Omdat ik de gasten niet zelf heb gekozen. Ik heb er nog hard voor gelobbyd, maar tevergeefs. Het zegt veel over Nederland dat tot nu de enige allochtone gasten in Zomergasten atheïsten waren. De spraakmakende progressieve elite in Nederland is zo atheïstisch dat je als persoon pas af bent wanneer je je geloof hebt afgelegd. Moslims tellen pas mee als ze geen moslim meer zijn: de Hirsi Ali's en Hafid Bouazza's.''


Speelde een gevoel van machteloosheid mee in uw beslissing om terug te keren?

,,Heel sterk. Ik heb drie jaar geschreven over die dictaturen die gesteund worden door het Westen en de mensen lazen er gewoon overheen. In het Palestijns-Israëlisch conflict lagen de onderwerpen, de terminologie, de invalshoek al zo vast, dat ik niet kon bijsturen. Ik ben er wel trots op dat ik altijd weer de menselijkheid heb laten zien van Palestijnen en Israëli's. Dat mis ik het meest in de berichtgeving: deernis. Je kunt die mensen toch niet verwijten dat ze in zo'n verschrikkelijk systeem leven.''

Maar de grootste ontdekking van mijn correspondentschap was het besef van die complexiteit. Daarom vind ik mijn boek niet zo zwartgallig als sommige recensenten schreven. De uitkomst van dat besef is verdraagzaamheid; er zijn vele manieren om de werkelijkheid te zien.''


Vandaar al die moppen in uw boek?

,,De eerste keer dat een Arabier een mop vertelde, was voor mij een openbaring. Hé, het zijn net mensen.''


DS, 14-08-2006