Nood aan een nieuw kompas
 

Nood aan een nieuw kompas


Een maatschappij die alleen het oude wil behouden, creëert angst. Daarom is het tijd voor grote prikkelende verhalen over de toekomst, schrijft Dirk Holemans.


Als mensen beweren niet-ideologisch te zijn, is het oppassen geblazen. Deze waarschuwing van Kasper Ossenblok (DS 17 december) is een mooie doordenker. Hij herinnert ons aan een niet zo ver verleden. Toen de Berlijnse Muur viel in 1989 leek alles eenvoudig: ideologie is passé, begraven dat onding. De Amerikaanse conservatieve denker Francis Fukuyama schrijft met Het einde van de geschiedenis en de laatste mens het draaiboek van die tijd. De boodschap is helder: we hebben het eindstation van de ideologische evolutie bereikt. Elk land evolueert tot een liberale democratie met een kapitalistische vrije markt. Het ging erin als zoete koek. Alleen zeurkousen beklemtoonden nog de noodzaak van principiële discussies.

De echte geschiedenis besliste er anders over. We kregen de grootste economische crisis sinds de jaren 1930 en de opkomst van autoritaire leiders wordt dagelijkse kost. Er zijn geen landen meer die vervuld van vrijheid muren afbreken, alleen onzekere samenlevingen die ze opnieuw optrekken.

Terwijl het oude boek van Fukuyama kapotgeciteerd is, blijft twintig jaar later zijn nieuwe analyse onopgemerkt. In zijn essay De toekomst van de geschiedenis geeft hij grif toe dat hij zich vergist heeft. Er was wel een ideologie, die van de vrije markt, die tot een religie uitgroeide: ‘dit volkomen misplaatst geloof in de zelfregulering van de vrije markt is de oorzaak van de crisis.’ De Amerikaan pleit onomwonden voor een nieuwe ideologie. Hij vraagt zich af waarom de financiële crisis niet geleid heeft tot een heropstanding van links. Door zich op te werpen als de behoeder van wat in het verleden is opgebouwd, heeft links nagelaten een prikkelende toekomstagenda te ontwikkelen die grote groepen mensen kan verenigen. Zijn woorden vatten de situatie in tal van landen. Het is een niet mis te verstane opdracht.


Het publieke debat

Eigenlijk is het eenvoudig: wie uitvaart zonder kompas, heeft misschien wel de wind in de zeilen, maar is het spoor bijster. Ook op stap gaan zonder landkaart is een dom idee in een wereld vol verraderlijke plekken. Het is precies de rol van ideologie om het debat over de richting die onze samenleving uitgaat te voeden. Daar horen geen dogma’s bij, maar zonder samenhangende toekomstbeelden lukt het ook niet. Want een samenleving die ideologie en utopie achter zich laat, heeft het moeilijk om zich een betere wereld voor te stellen. Een samenleving die alleen draait om het behoud van het oude, vormt de ideale voedingsbodem voor angst en onzekerheid.

Als we weer ‘toekomstvaardig’ willen worden, is het zaak de ideologie van onder het stof te halen en ruimte te creëren voor het utopische verlangen, zonder daarbij de lessen van de geschiedenis te negeren. Utopisch denken als blind geloof kan de mensheid heel wat schade berokkenen. Maar de geschiedenis van de ideologie is rijker dan haar donkere bladzijden. En ondertussen leren we elke dag dat een samenleving zonder toekomstdromen een doodlopend straatje is. Laten we een ideologie omschrijven als een verhaal van passionele principes. Een verhaal dat openstaat voor verandering en geen finale waarheid vertelt. Zo’n verhaal trekt onze aandacht en geeft zin en betekenis. De waarde van de verschillende verhalen die bestaan, kunnen we onderzoeken in het publieke debat.


Zieke kinderen

Elke ideologie formuleert antwoorden op de grote uitdaging van haar tijd. Sinds de Verlichting kennen we drie progressieve ideologieën. Het liberalisme ontstond in de 17de eeuw, toen een mensenleven geen cent waard was in de godsdienstoorlogen. Dat liberalisme schonk ons het kader van de rechtsstaat waarin we als vrije burgers gedijen. Als twee eeuwen later kinderen sterven aan de weefgetouwen strijdt het socialisme voor sociaaleconomische rechten. Gelijkheid mocht geen vodje papier meer zijn. Sinds enkele decennia komen daar de grenzen van de planeet en de ecologische uitdaging bij. Het ecologisme gaat op zoek naar welzijn voorbij de groei-economie en benadrukt het belang van de toekomstige generaties.

Elk van deze drie ideologieën heeft haar rol te spelen. Heel wat democratieën dreigen ‘illiberaal’ te worden, het weefgetouw staat tegenwoordig in Bangladesh en met het klimaatakkoord van Parijs wordt geprobeerd om ontwikkeling binnen de planetaire grenzen te houden.

De rol van ideologie erkennen laat toe om op volwassen wijze te discussiëren over grote principes in concrete dossiers. Neem de vrijheid van elk van ons. Betekent die dat we waar en wanneer we willen de auto kunnen nemen of de houtkachel mogen aansteken, ook als die hoofdleveranciers zijn van fijn stof, wat leidt tot zieke kinderen en vroegtijdige overlijdens? Of zijn we in staat om voor een betere levenskwaliteit voor iedereen gezamenlijk en uit vrije wil grenzen te bepalen? De toekomst zal het uitwijzen.


DS, 21-12-2016 (Dirk Holemans, coördinator denktank Oikos)