Voorkomen is niet altijd beter
 

Voorkomen is niet altijd beter


Vanaf volgend schooljaar moeten scholieren in Vlaanderen ook bij een psycholoog langsgaan tijdens het medisch schooltoezicht (DS 13 februari). De centra voor leerlingenbegeleiding (CLB’s) krijgen daarvoor carte blanche: van vragenlijsten over psychologische tests tot een open gesprek, waarbij al dan niet heikele punten worden aangekaart: het kan allemaal. Gezien hun expertise verdienen de CLB’s het vertrouwen. Maar dat preventie altijd goed zou zijn, moeten we relativeren, net zoals ‘baat het niet, dan schaadt het niet’ niet altijd de juiste houding is.


Zeker in Vlaanderen leeft het idee dat we psychopathologie moeten tegenhouden voor ze ernstiger kan worden. En dus dat het cruciaal is om ze in beginfases (of zelfs in een ‘voorafgaande’ fase) te spotten. In het Franstalig landsgedeelte leeft dit minder. ‘Omdat ze daar wat achterop hinken’, zou een al te oppervlakkige uitleg zijn. Misschien is een andere verklaring dat preventie logischer is bij een mentaliteit die controle en perfectionisme hoog in het vaandel draagt? Die houding heerst wellicht niet op dezelfde manier in het zuiden van het land.

Wat kan fout zijn aan preventie? Om te beginnen is er maar een dunne lijn tussen de mededeling van een eventuele psychopathologie en het uitlokken van een identificatie met dat ziektebeeld. Voor de meeste mentale diagnoses blijft het moeilijk om hard te maken dat het gaat om ziektes zoals we die kennen uit de geneeskunde. Daarvan blijven de vormen constant over tijden en culturen heen. Bij het mentale gaat het meestal over ‘mode*diagnoses’, waarvan de verschijningsvormen onderhevig zijn aan wat sociaal heerst. Neem een voorbeeld uit Franstalig België: enige tijd geleden werd op grote schaal een preventiespotje op de radio uitgezonden dat haarfijn beschreef hoe je een burn-out kunt herkennen. Zo’n mediatisering kan je gerust een regelrechte infectiecampagne noemen: symptomen worden met een megafoon gesuggereerd, en vervolgens duiken ze ook op.

Het is niet ongevaarlijk om vast te stellen dat iemand een lichte of een beginnende vorm van ADHD of van een persoonlijkheidsstoornis heeft: het verandert meteen de blik, de verwachtingen en de betekenisverlening, zowel die van het kind zelf als die van de omgeving. Mentale diagnoses worden veel meer dan medische diagnoses beleefd als een identiteit. Zo heb je kiespijn, maar ben je depressief. Preventie kan zo de diagnose dat iemand een ‘zieke’ identiteit heeft in de hand werken.

Ten slotte heeft preventie misschien ook een bittere bijsmaak. Mentale problemen bij kinderen en jongeren zijn niet zelden symptomen van spanningen binnen het gezin en deze zijn vaak ook sociaaleconomisch van aard. We moeten waakzaam zijn dat die niet tot mentale ziektes van het kind of tot opvoedingsmoeilijkheden van de ouders worden gereduceerd. Als een alleenstaande moeder niet weet of ze eten op tafel zal kunnen zetten aan het einde van de maand, zal dit thuis tot spanningen leiden. Het kan dan ook wrang zijn dat geld doorgesluisd wordt naar preventief psychologisch onderzoek, terwijl het ook rechtstreeks naar kansarme gezinnen zou kunnen gaan. Zij hebben – om het karikaturaal voor te stellen – niet alleen praktische moeilijkheden, maar worden dan daarbovenop met diagnoses opgezadeld.

Ik heb er vertrouwen in dat het nieuwe initiatief in het medisch schooltoezicht ook ethisch consequent zal zijn en opvang zal bieden waar nodig. Toch wil ik een ethische verschuiving duiden. De politieke keuze om de meest kwetsbaren te steunen, evolueert vooral in Vlaanderen van onvoorwaardelijke steun op basis van het inkomen naar voorwaardelijke op basis van aantoonbare of gedetecteerde ontreddering. De logica van die dynamiek werkt in de grond emancipatie tegen door slachtofferschap en steun structureel te verbinden. Dat zie je duidelijk in de VS, waar heel wat kansarme gezinnen het recht op rilatine – en niet op geld – eisen voor hun kinderen. Zo hopen ze om dezelfde kansen op een diploma, en dus tot emancipatie, te krijgen.

Sociale zekerheid berust op onvoorwaardelijkheid – je kan alleen zeker zijn als er geen voorwaarden aan verbonden zijn. Onvoorwaardelijkheid is fundamenteel eerlijker, ook al is dit contra-intuïtief. Steun hangt dan niet af van een onvermijdelijk onvolledige inschatting, waarbij de duidelijkste symptomen de grootste prijs binnenhalen. Ook het kind van de alleenstaande moeder krijgt dan steun, zelfs al gaat het vrij weerbaar met spanningen om. Misschien is dat meteen de meest ethische vorm van preventie?

Ariane Bazan is hoogleraar klinische psychologie en psychopathologie aan de ULB


DS, 15-02-2018