actualiteitsforums - 'Er is geen botsing der beschavingen'

'Er is geen botsing der beschavingen' - John Esposito onderzocht wateen miljard moslims werkelijk denken

Wat willen moslimvrouwen? Hoeveel moslims steunen terreuraanslagen? Wat verstaan moslims onder democratie? En welke rol willen ze dat sharia speelt? Voor het eerst biedt een grootschalige enquête onder de zwijgende meerderheid antwoorden. De kloof blijkt diep. 'Maar ze is niet onoverkomelijk.'

90% van de moslims noemt religie een fundamenteel onderdeel van hun identiteit

Esposito: 'De grote meerderheid van de moslims beschouwt de islam niet als een dwangbuis van regels en verplichtingen, maar als een bron van zingeving voor het dagelijkse leven. Negentig procent noemt ook tradities belangrijk. Ter vergelijking: in de VS vindt 54 procent van de ondervraagden tradities belangrijk, in Frankrijk slechts 20 procent en in België 23 procent. De meeste moslims willen ook dat religie in hun sociale leven en zelfs in hun politieke bestel een belangrijke rol speelt.'

Is dat niet net het probleem: religie, als een geopenbaarde waarheid, is een obstakel voor onafhankelijk kritisch denken, voor wetenschappelijke vooruitgang, pluralisme en democratie. Kortom, voor de moderniteit zoals we die in het Westen kennen.

'De Gallup Poll zegt duidelijk dat de grote meerderheid van moslims wel gelooft in democratie. Negentig procent van de moslims wil dat de grondwet vrijheid van meningsuiting garandeert. De gemiddelde moslim gelooft in godsdienstvrijheid en vindt dat mannen en vrouwen gelijke rechten hebben op onderwijs, een baan of politieke participatie. Gevraagd wat ze het meest bewonderen aan het Westen, noemen ze de rechtstaat, het op mensenrechten gebaseerde politieke systeem, vrijheid van mening en gelijkheid van seksen, en, bovenaan, de technologische ontwikkeling.'

Een religie die het creationisme uitdraagt, stimuleert niet bepaald de technologische ontwikkeling.

'Niet elk devoot persoon is creationist. En Amerika bewijst dat zelfs fundamentalistische christenen topposities kunnen bekleden in de politiek of in het bedrijfsleven. 68 procent van de Amerikanen vindt religie heel belangrijk. 55 procent gelooft zelfs in bewaarengelen. Toch kun je moeilijk beweren dat de VS technologisch, politiek of economisch een onderontwikkeld land zijn.'

'De redenen voor de achterstand in de moslimwereld zijn politiek en historisch. Het heeft het Westen vele eeuwen en een hoge prijs aan mensenlevens gekost om tot de huidige graad van ontwikkeling te komen. In dezelfde drie eeuwen heeft de moslimwereld alleen kolonialisme of autoritaire en militaire regimes gekend, vaak gesteund door het Westen. Trouwens, in landen als Maleisië, Turkije of Indonesië zie je wel technologische ontwikkeling. Zodra landen opener worden, ontstaat ruimte voor opleiding, onderzoek en vooruitgang.'

7% van de moslims vindt de aanslagen van 9/11 volkomen gerechtvaardigd. Van de overige 93%, de 'gematigden', is maar 40% pro-Amerikaans. 60% heeft een negatief beeld van de VS.

'De overgrote meerderheid van de moslims veroordeelt het terrorisme, en beroept zich daarvoor zelfs op islamitische voorschriften. Maar in absolute cijfers vormen de politiek radicalen wel een groep van 91 miljoen mensen. Dat zijn niet allemaal terroristen, maar ze zijn potentieel gevaarlijk, omdat ze in de verleiding kunnen komen om geweld te gebruiken. Een goed veiligheidsbeleid is daarom noodzakelijk, maar we moeten daarbij vermijden dat we de 93 procent gematigde moslims van ons vervreemden. Dat gevaar bestaat als we de islam gelijk blijven stellen met geweld. Door dat te doen, speelt het Westen de extremisten in de kaart, want het bevestigt hun claim dat zij de ware vertegenwoordigers van de islam zijn.'

'Het klopt dat terroristen zich beroepen op een religieuze retoriek. Maar wat blijkt uit de poll? De radicalen zijn niet devoter dan de gemiddelde moslim. Ze zijn doorgaans wel beter opgeleid, ze zijn goed geïnformeerd, ze bekleden een economisch betere positie en zijn optimistischer over hun toekomst. Die gegevens druisen in tegen het stereotiepe beeld van de werkloze fanaticus die zich door religieuze leiders heeft laten meeslepen. Wat de radicalen echt drijft, is niet religie, maar politiek.'

Why do they hate us, vroeg Amerika zich af na 9/11. Hebt u daar een antwoord op gekregen?

'Het gemakkelijkste antwoord is dat ze ons haten om onze vrijheden en onze democratie. Maar moslims haten onze manier van leven niet. Ze haten het buitenlands beleid van het Westen.'

'In tegenstelling tot de algemene verwachting vindt een hoger percentage van de radicale moslims (50 procent versus 35 procent van de gematigden) dat meer parlementaire democratie de Arabische wereld vooruitgang zal brengen. 58 procent van de radicalen hoopt zelfs op betere relaties met het Westen. Maar ze geloven er niet meer in. Wat radicale moslims onderscheidt van de gematigden, is hun cynisme en pessimisme. Ze zien westerse regeringen de democratie en de mensenrechten verkondigen, maar tegelijk autoritaire regimes in het zadel houden of in naam van de democratie militaire interventies uitvoeren. Ze haten dat werken met twee maten en twee gewichten. En ze zijn zeer bang voor de militaire, politieke en culturele dominantie van het Westen, die ze als een bedreiging voor de islamitische identiteit zien. Die angst is trouwens algemeen. Zoals gezegd, zijn de moslims zeer gehecht aan hun tradities. Ze zijn bang dat die door westerse invloed verloren dreigen te gaan. Gevraagd naar wat ze het meest tegenstaat in het Westen, antwoordt men in alle landen de seksuele en culturele promiscuïteit, de haat jegens moslims en de teloorgang van de traditionele familiestructuur.'

'Belangrijk is ook dat uit de enquête duidelijk blijkt dat de politiek radicalen niet het hele Westen over één kam scheren. Terwijl slechts 25 procent negatief oordeelt over Frankrijk, stijgt dat percentage tot 68 procent over Groot-Brittannië en 84 procent over de VS. 90 procent van de radicalen heeft een absolute afkeer van Bush, terwijl slechts 39 procent zo oordeelt over Chirac. Nog een opmerkelijk resultaat: de grote meerderheid van moslims heeft, in tegenstelling tot dat van de VS, een zeer positief beeld van Canada. Terwijl het enige verschil tussen Canada en de VS het buitenlands beleid is.'

83% van de gematigde moslims en 91% van de politiek radicalen wil dat de sharia een bron van wetgeving wordt, 32% van de gematigden en 59% van de radicalen beschouwt de sharia als de enige bron van wetgeving.

'Het Westen denkt dan meteen aan het afhakken van handen of het stenigen van overspelige vrouwen. Maar veel religieuze leiders veroordelen net dat soort praktijken. Moslims beschouwen de sharia als iets positiefs, als een richtlijn voor een deugdelijk leven. We merken daarbij geen verschil tussen mannen en vrouwen.'

'Idem met “jihad,, wat voor het Westen gelijkstaat met terrorisme en heilige oorlog. Maar voor de gemiddelde moslim betekent jihad de innerlijke strijd voor een deugdzaam leven. Daarom is het contraproductief om aan moslims te vragen de jihad af te zweren. Door jihad met geweld te associëren, trapt het Westen de gematigde moslim op zijn ziel en speelt het de haatpredikanten in de kaart, want het bevestigt hun gewelddadige interpretatie.'

Hoe dan ook druist het idee van de sharia in tegen de scheiding van kerk en staat.

'Klopt. Moslims zijn de democratie genegen, maar wel een eigen versie daarvan, gebaseerd op religieuze waarden. Ze willen een islamitische democratie waar de sharia deel van uitmaakt. En dus geen complete scheiding van kerk en staat.'

'Maar in de VS is de situatie amper verschillend. 46 procent van de Amerikanen vindt dat de Bijbel een bron - en 9 procent zelfs de enige bron - van wetgeving dient te zijn. Is dat afschrikwekkend?'

Ja.

'Voor Europeanen wel, voor de meeste Amerikanen niet. Ik ben zelf katholiek. Ik heb islam, hindoeïsme en boeddhisme bestudeerd. Elke religie heeft een negatieve en een transcendente kant. Ze kan tot verschrikkingen leiden, maar ook heiligen voortbrengen en gemeenschappen vormen. Veel religies hebben inderdaad problemen met pluralisme, maar in zowat alle godsdiensten vindt op dit ogenblik een debat tussen progressieven en conservatieven plaats over de betekenis van pluralisme in een gemondialiseerde wereld. Ook een seculiere samenleving die zich op het pluralisme beroept, moet kunnen aanvaarden dat mensen vanuit een religieuze overtuiging burger zijn.'

Waar geen strikte scheiding van kerk en staat is, dreigen theocratische regimes.

'We hebben de moslims daar expliciet naar gevraagd: een significante meerderheid wil niet dat religieuze leiders een directe rol spelen in het publieke leven of bij het opstellen van de grondwet.'

Een meerderheid van moslims wil democratie en zelfbeschikking, zegt de poll, maar wanneer ze de kans krijgen te stemmen, brengen ze fundamentalistische regimes aan de macht; Hamas in Palestina, Ahmadinejad in Iran.

'Maar in Turkije hebben ze voor de pro-Europese AKP gestemd en binnenkort zullen de moslims in Maleisië Anwar Ibrahim tot president verkiezen, een devote moslim en voormalige leider van de islamitische jeugd, maar wel iemand met een programma van democratie en pluralisme. Als er in Egypte echte vrije verkiezingen plaatsvonden, zouden die waarschijnlijk gewonnen worden door de Moslimbroeders. Maar waarom zou het Moslimbroederschap minder liberaal zijn dan Moebarak? Uit angst voor religieuze autoritaire regimes steunt het Westen wel seculiere autoritaire regimes.'

Wat verwachten moslims dan wel van het Westen?

'In geen geval een buitenlandse interventie of een bezetting. Zelfs in Turkije gelooft slechts 16 procent van de ondervraagden dat de Amerikanen de bedoeling hebben om democratie in de regio in te voeren. De meerderheid van moslims vraagt op de eerste plaats respect van het Westen. Respecteer de islam, respecteer ons recht op zelfbeschikking, zeggen ze. Ze staan open voor dialoog en interactie, ze verwelkomen hulp, maar ze willen geen interventie, dominantie of bezetting, militair, politiek noch cultureel.'

Wat is uw advies aan beleidsmakers?

'Dat ze twee keer nadenken wanneer ze autoritaire regimes steunen. Dat ze democratische verkiezingen respecteren, zelfs als de uitslag hun niet bevalt. En dat ze de buitenlandse hulp en diplomatie inzetten ter versteviging van de technologische ontwikkeling, het onderwijs, de economie en de burgermaatschappij. Zodat, als er ruimte voor democratie komt, die betrokken landen daadwerkelijk een stap vooruit doen.'

In Iran vindt 85% van de vrouwen dat ze dezelfde rechten hebben als mannen.

'Ik geef nog enkele cijfers. Tussen 60 procent (Saudi-Arabië) en 93 procent (Turkije) van de vrouwen wil stemrecht. In Maleisië en Libanon vindt 90 procent van de vrouwen dat ze buitenshuis elke baan mogen uitoefenen. En met uitzondering van Egypte en Saudi-Arabië vindt in de hele moslimwereld de meerderheid van vrouwen dat ze recht hebben op een regeringspost. Kortom, moslimvrouwen zijn niet door hun geloof geconditioneerd om een status van tweederangsburgers te aanvaarden.'

Waarom verwelkomen ze dan niet de westerse inspanningen om hun die gelijke rechten te geven?

'Toen de VS-ambassadrice Karen Hughes op rondreis door de Arabische wereld het vrouwenthema ter sprake bracht, interpelleerde haar gehoor van moslimvrouwen haar telkens weer over de Amerikaanse aanwezigheid in Irak. Dat vonden ze blijkbaar belangrijker dan de vrouwenrechten. De allereerste bekommernis van de meeste moslimvrouwen is economische ontwikkeling en vrede.'

Uit uw poll blijkt ook dat een meerderheid van vrouwen achter de sharia staat.

'De meerderheid van vrouwen acht de sharia inderdaad verzoenbaar met hun streven naar zelfbeschikking. Ik zei al dat de sharia voor moslims een heel andere connotatie heeft dan in het Westen. Dat belet niet dat moslimvrouwen niet opkomen voor gelijke rechten. Integendeel, moslimvrouwen beroepen zich zelfs vaak op de sharia om die gelijke rechten af te dwingen. En ze verwelkomen alle hulp van westerse vrouwenorganisaties in hun strijd voor beter onderwijs of meer carrièremogelijkheden. Maar ze willen niet dat westerse feministes hun model van vrouw-zijn komen opleggen. De meerderheid van moslimvrouwen wil niet verwestersen. Dat associëren ze net met een gebrek aan respect van mannen voor vrouwen, waarbij ze verwijzen naar pornografie, promiscuïteit en onfatsoenlijke kleding. Ze willen vooral zelf beslissen of ze een hoofddoek dan wel een rok zullen dragen.'

Uit uw poll blijkt toch dat de verschillen tussen het Westen en de moslimwereld zeer groot blijven.

'De verschillen tussen de VS en Europa zijn ook enorm. Religie is voor een Amerikaan bijna even belangrijk als voor een moslim. Toch hebben Europeanen en Amerikanen veel gemeen.'

'Ook binnen de moslimwereld zijn de verschillen enorm. En tegelijk hebben het Westen en de moslimwereld veel gemeen. Boven aan ieders prioriteitenlijstje staan de economische situatie, werk en het gezin, gevolgd door democratie en sociale rechtvaardigheid. Er is dus geen clash of civilizations, omdat er niet zoiets bestaat als een monolithisch Westen dat tegenover een monolithische moslimwereld staat. Er zijn conflicten tussen landen, wegens het beleid van die landen.'

DS, 27-09-2008 (Lieven Sioen)