Barst
3rd September 2017, 02:26
‘We leven in een totaal gesegregeerde maatschappij’
Televisiemaker Jan Leyers trok in zijn nieuwe reportagereeks ‘Allah in Europa’ van Sarajevo naar Malmö en van Nice naar Hamburg, om te spreken met Europese moslims van allerlei strekkingen. Zijn conclusie: de wensdromen over een Europese islam kunnen we beter opbergen.
De Europese moslims, wie zijn dat eigenlijk? Wat speelt zich af in hun hoofd, en in hun hart? Waar dromen ze van? Waar zijn ze bang voor?
Het zijn vragen die ook bij Jan Leyers al een hele tijd door het hoofd spoken. Ze inspireerden hem tot een lange zoektocht doorheen heel Europa, met als centrale vraag: ontstaat er een Europese vorm van islam?
Heb je de antwoorden gevonden die je zocht?
‘Vrijwel iedereen met wie ik sprak, benadrukte dat er niet zoiets kan komen als een Europese islam. Die term wordt vermeden. Terwijl Europese politici die term juist wel gemakkelijk in de mond nemen, als ze oplossingen voorstellen om tot een structureel harmonische samenleving te komen. De moslims die zin hadden om daarover verder te discussiëren, zeiden mij dat de waarden van de islam al volledig compatibel zijn met wat Europa van hen verwacht. Tegelijk ben ik ook mensen tegengekomen die juist lieten zien hoe diep de kloof kan zijn. Een Britse ingenieur, bijvoorbeeld, aanhanger van de ultraconservatieve deobandi-beweging, die dood een gerechtvaardigde straf vindt voor wie het geloof afzweert. Hij wees erop dat in veel westerse landen de doodstraf staat op hoogverraad, en dat geloofsafvalligen hoogverraad plegen tegenover hun gemeenschap. Het andere uiterste was een zakenman in Duitsland, die me zei dat er geen enkele reden is om de islam als een bron voor conflict te beschouwen, net zomin als het christendom dat is. Er bestaat een heel breed spectrum van meningen en opvattingen. Twee thema’s hebben we bewust niet opgezocht: terrorisme en vluchtelingen. Omdat die voor de meeste moslims even ver van hun leefwereld afstaan als voor ons. Maar ze duiken onderweg uiteraard wel op.’
Twee wiskundige stelsels
Als je gesprekspartners zeggen dat ze niets zien in een Europese islam, hoe motiveren ze dat dan?
‘Er is maar één islam. Je kan de religie een ander kleurtje geven, naargelang van de manier waarop die wordt beleefd, maar je kunt niet alles wat niet Europees zou zijn, zomaar schrappen of aanpassen. Er bestaat grote tegenzin om aan de onaantastbare aspecten van de islam te morrelen. Maar, zoals een imam me zei: de reis is belangrijker dan de bestemming. Het belangrijkste is dat we erover blijven praten.’
En gebeurt dat nu voldoende?
‘Je moet vaststellen dat we de facto in een totaal gesegregeerde maatschappij leven. Er is geen enkel feest of evenement waarin de bevolking volledig wordt weerspiegeld. We leven in verschillende werelden. In Denemarken sprak ik met moslims over de Mohammed-cartoons en over de vrijheid van meningsuiting. Ze klaagden erover dat op hun standpunten altijd zo slecht wordt gereageerd. Het deed me denken aan een discussie die ik in Ankara had voor de reeks De weg naar Mekka. Toen ging het over de evolutietheorie, en de man vroeg aan mij: vindt u het een prettig idee om af te stammen van een aap? Dan ervaar je de diepe verschillen. Het is alsof er twee wiskundige stelsels zijn, met verschillende axioma’s, die allebei een consistente versie van de waarheid beschrijven.’
Hoe kunnen we daarmee omgaan?
‘Zoals een moslim in het Britse Dewsbury me zei: That’s the divide we have to live with. In Groot-Brittannië heeft men die verschillen aanvaard. Zolang er geen ongelukken gebeuren, kan je daar met een gezichtsbedekkende nikab lopen, en kunnen muezzins oproepen tot het gebed. De consequentie is wel dat je hele stadswijken hebt waar een soort parallelle samenleving is ontstaan. De wijk Savile Town in Dewsbury ziet eruit als een decor uit Midsummer murders, maar dan met een bevolking die rechtstreeks uit een Pakistaans dorp is overgeplant. In de plaatselijke supermarkt zag ik alleen maar vrouwen in nikab. Dat is toch een groot verschil met bijvoorbeeld Frankrijk. Daar gaat men er nog altijd van uit dat iedereen min of meer hetzelfde gedrag moet vertonen. Meer bepaald dat van een klassieke Fransman.’
Daar zijn toch ook wijken met vrijwel uitsluitend moslims?
‘Toch is het anders. We zijn in een van de banlieues rond Parijs geweest, Aulnay-sous-Bois, en in de quartiers chauds van Nice, maar je hebt daar nooit het gevoel dat je niet meer in Frankrijk bent.’
Stadionverbod
Als je die twee samenlevingsmodellen vergelijkt, welke conclusie trek je dan?
‘Ik ben realistisch, en misschien een beetje sceptisch, over de maakbaarheid van de samenleving. Frankrijk is trots op de waarden van de revolutie. Ook van de Algerijnen wilden ze Fransen maken. De Britten lieten de bevolking in India meer zichzelf zijn. De Franse canon is strikt afgebakend. Niet voor niets is etiquette een Frans woord. Ze hebben een welomlijnd idee van hoe dingen zouden moeten zijn. Als je dan vraagt: waar moeten we naartoe in België, dan denk ik dat het van hybris zou getuigen om te zeggen: we kiezen voor het Britse of het Franse model. De geschiedenis is iets waar je bij staat en naar kijkt.’
Toch wordt de samenleving soms gedwongen om bepaalde keuzes te maken.
‘Ja, je moet constateren dat een aantal zaken moeilijk sporen. Of je nu praat met een heel orthodoxe of een heel liberale moslim, ze hebben gemeen dat ze anders denken over de rechten en plichten van mannen en vrouwen dan wij. Dat heeft niet alleen met tradities te maken, maar ook met de basisteksten in de Koran. De vraag hoe we daarmee omgaan, is onvermijdelijk. Eigenlijk komt het erop neer dat je moet kiezen tussen solidariteit met een bepaalde cultuur of met het individu. Respecteer je het stadionverbod voor Iraanse vrouwen vanuit het idee: wie zijn wij om hen terecht te wijzen? Of ben je solidair met de Iraanse vrouw die graag een sportwedstrijd wil zien? Dat is een catch 22-situatie’.
Het wordt nog lastiger als die problemen zich in België voordoen, zoals met het *boerkaverbod of het verbod op onverdoofd slachten.
‘Mijn standpunt is dat er geen uitzonderingen op wettelijke regels mogen bestaan omwille van een godsdienst. Als iets dat eigenlijk niet mag, soms toch mag om religieuze redenen, dan voel ik mij als niet-religieuze burger benadeeld. Als het respect voor de islam zover gaat dat we moslims in sommige gevallen een andere status geven dan niet-moslims, dan vind ik dat problematisch. Want waarom zou ik niet mogen wat zij mogen, gewoon omdat ik er zin in heb?’
In Groot-Brittannië kan dat wel.
‘Of je nu praat met een heel orthodoxe of een heel liberale moslim, ze hebben gemeen dat ze anders denken over de rechten en plichten van mannen en vrouwen dan wij. Met als gevolg dat je een veel gesegregeerdere maatschappij hebt. Dat past ook meer in hun visie op de samenleving, ook economisch. Het is meer ieder voor zich, en je redt jezelf maar. Groot-Brittannië is wat dat betreft toch al een beetje de Verenigde Staten. In Frankrijk heerst veel meer een eenheidsdenken. Misschien gaat dat hand in hand met het idee van sociale solidariteit. Zo van: ik wil wel solidair met je zijn, maar dan moet ik mezelf ook in jou kunnen herkennen.’
Marsmannetje
Ben je tijdens je reizen op bepaalde zaken gestoten waar de rest van Europa zijn voordeel mee kan doen, een soort best practices?
‘Ik weet niet hoe de Duitsers het doen, maar heel veel lijkt daar zonder veel poeha te lukken. In Hamburg bestaat bijvoorbeeld een goed functionerende sjoera, een raad waarin de meeste islamitische strekkingen vertegenwoordigd zijn. Die gaat in gesprek met het bestuur van de deelstaat Hamburg, over zaken als schoolbeleid of feestdagen. Bij ons lukt dat om de een of andere reden niet. Als je iets over de Moslimexecutieve hoort, zijn het bijna altijd onheilstijdingen. Ik weet niet waarom’.
‘Misschien is de kern van de clash – als je het zo kunt noemen – wel dat verandering heel belangrijk is in het DNA van het Westen. Ook in de Katholieke Kerk is er regelmatig van alles veranderd. Maar in het DNA van de islamitische wereld is standvastigheid juist heel belangrijk, het vasthouden aan tradities. Zelfs bij de meest liberale islamitische denkers. De ruimte waartussen de meest liberale en de meest orthodoxe islamitische theologen zich bewegen, is veel krapper dan de ruimte die hun christelijke collega’s hebben. Denk alleen al aan de bevrijdingstheologie, die niet ver verwijderd was van de hippiecommunes, waar het normaal was om in je blootje rond te lopen. Het christendom is een speeltuin waarin je heel veel manieren hebt om de religie vorm te geven, terwijl dat speelveld zelfs voor de meest liberale moslims veel beperkter is.’
Sommigen zeggen dat de islam net om die reden niet te verzoenen is met westerse waarden zoals democratie.
‘Zover zou ik niet durven te gaan. Dat het soms niet spoort, heeft vooral te maken met de westerse voorkeur om alles in wetten en regels te gieten. Maar bekijk het eens zo: als een marsmannetje naar de aarde kijkt, ziet hij een bevolking die bestaat uit mannen en vrouwen. De mannen zijn doeners, die nergens bang voor zijn en ertegenaan gaan. De vrouwen zijn voorzichtiger en empathischer. Voor dat marsmannetje moet het heel wonderlijk zijn dat die twee totaal verschillende groepen toch harmonieus met elkaar kunnen samen*leven. In de praktijk komen we er wel uit. Zo zou het ook moeten zijn met de moslims en de niet-moslims’.
Onderlinge haat
Heb je bij je gesprekspartners begrip gevonden voor de angst die er in Europa soms heerst voor de islam?
‘De meeste moslims zijn even bang voor aanslagen en worden er net zo goed door getroffen. In Nice heb ik de dochter geïnterviewd van de vrouw die als allereerste bij de aanslag door de truck werd aangereden. Het slachtoffer was een islamitische vrouw met een hoofddoek. Haar dochter werd, toen ze afscheid kwam nemen van haar gesneuvelde moeder, door anderen uitgescholden. Hoe durf je je hier nog te vertonen, kreeg ze te horen. Nergens heb ik beter begrepen hoe moeilijk het is om op die manier tussen hamer en aambeeld te zitten. Je moeder verliezen bij een terreuraanslag, en er van de Fransen de schuld van krijgen. Maar ze gaat er heel bewonderenswaardig mee om.’
‘Veel mensen zeiden me ook dat hun godsdienst juist weer tot leven is gekomen doordat er zo wordt op ingehakt. Hij is zoals je geboortegrond, je blijft hem met je meedragen, en als je aangevallen wordt, komt er een verdedigingsmechanisme naar boven. Dat heeft niets met geloofsinhoud te maken, maar wel met waar je vandaan komt’.
Heb je veel gemerkt van invloed van buitenaf op de Europese moslims, bijvoorbeeld door Saudi-Arabië?
‘Die invloed is aanzienlijk. Een van mijn gesprekspartners maakte zich er zelfs voor de camera openlijk boos over dat de door de Saudi’s gesponsorde salafisten terrein winnen. Het heeft misschien ook met de tijdgeest te maken. We leven in een tijd waarin wetten en regels de bovenhand krijgen, en de salafisten leven volgens de islamitische wetten. In tegenstelling tot de soefi’s, die het hart belangrijker vinden’.
Wat kunnen we daartegen doen?
‘Ik denk dat je ideeën niet kunt tegenhouden met welke maatregelen dan ook. Dat is die hybris waar ik het net over had. We mogen onszelf niet overschatten. Vergeet niet dat moslims het zelf ook over heel veel oneens zijn. Er zijn veel onderlinge verwijten en zelfs haat. In Londen stond ik op de stoep te praten met een vrouwelijke islamitische begrafenisondernemer. Toen er een vrouw in een nikab voorbijkwam, maakte ze zich kwaad over wat ze een absurde manier van kleden noemde’.
Als je ‘Allah in Europa’ vergelijkt met ‘De weg naar Mekka’, je reeks islamreportages van tien jaar geleden, wat stel je dan vast?
‘Als je de meest krasse uitspraken in beide reportagereeksen met elkaar vergelijkt, dan zijn die in “Allah in Europa” krasser. Dat komt natuurlijk doordat iedereen hier in Europa mag zeggen wat hij wil. In een islamitisch land ben je vrij om te zeggen wat in de lijn ligt van het regime, de vorst of de moefti. Maar waag het niet om daarvan af te wijken. Dat is het paradoxale: dankzij de vrijheid hier in Europa kunnen extreme tendensen binnen de islam tot uiting komen’.
Levenskunst
Wat heeft je het meest getroffen tijdens het maken van de reportages?
‘Tijdens mijn studie filosofie las ik van Kant zowel de ‘Kritik der reinen Vernunft’ – het verstand – als de ‘Kritik der praktischen Vernunft’ – de moraal. In de islam ervaar je ook dat er twee manieren zijn om dingen te benaderen. Je hebt het theoretisch niveau, met wetten en plichten voor mannen en vrouwen, en de vraag of menselijke wetten boven de goddelijke staan. Maar voor de dagelijkse omgang is de islam veel menselijker. On se débrouille, dat gaat daar heel sterk op. Ze zijn ook oneindig veel gastvrijer en gezelliger, en ze zijn beter in levenskunst. Welke kinderen spelen er nog op straat? De migrantenkinderen. Die doen niet zo paranoïde over gevaren en regels. Het Westen heeft het heel moeilijk met onopgeloste problemen, of met iets dat nog niet geregeld is. We willen alles in regels vatten. Nieuwe wetgeving is onze fetisj. Voor een moslim is alles al geregeld, want het staat allemaal in de Koran. Elke cultuur heeft zijn vrijheden, alleen worden ze anders ingevuld. In Marokko kan ik in een station de sporen oversteken met een sigaret in mijn mond. Maar ik mag niets kritisch zeggen over de koning. Bij ons is het precies andersom.’
DS, 02-09-2017 (Ruben Mooijman)
Televisiemaker Jan Leyers trok in zijn nieuwe reportagereeks ‘Allah in Europa’ van Sarajevo naar Malmö en van Nice naar Hamburg, om te spreken met Europese moslims van allerlei strekkingen. Zijn conclusie: de wensdromen over een Europese islam kunnen we beter opbergen.
De Europese moslims, wie zijn dat eigenlijk? Wat speelt zich af in hun hoofd, en in hun hart? Waar dromen ze van? Waar zijn ze bang voor?
Het zijn vragen die ook bij Jan Leyers al een hele tijd door het hoofd spoken. Ze inspireerden hem tot een lange zoektocht doorheen heel Europa, met als centrale vraag: ontstaat er een Europese vorm van islam?
Heb je de antwoorden gevonden die je zocht?
‘Vrijwel iedereen met wie ik sprak, benadrukte dat er niet zoiets kan komen als een Europese islam. Die term wordt vermeden. Terwijl Europese politici die term juist wel gemakkelijk in de mond nemen, als ze oplossingen voorstellen om tot een structureel harmonische samenleving te komen. De moslims die zin hadden om daarover verder te discussiëren, zeiden mij dat de waarden van de islam al volledig compatibel zijn met wat Europa van hen verwacht. Tegelijk ben ik ook mensen tegengekomen die juist lieten zien hoe diep de kloof kan zijn. Een Britse ingenieur, bijvoorbeeld, aanhanger van de ultraconservatieve deobandi-beweging, die dood een gerechtvaardigde straf vindt voor wie het geloof afzweert. Hij wees erop dat in veel westerse landen de doodstraf staat op hoogverraad, en dat geloofsafvalligen hoogverraad plegen tegenover hun gemeenschap. Het andere uiterste was een zakenman in Duitsland, die me zei dat er geen enkele reden is om de islam als een bron voor conflict te beschouwen, net zomin als het christendom dat is. Er bestaat een heel breed spectrum van meningen en opvattingen. Twee thema’s hebben we bewust niet opgezocht: terrorisme en vluchtelingen. Omdat die voor de meeste moslims even ver van hun leefwereld afstaan als voor ons. Maar ze duiken onderweg uiteraard wel op.’
Twee wiskundige stelsels
Als je gesprekspartners zeggen dat ze niets zien in een Europese islam, hoe motiveren ze dat dan?
‘Er is maar één islam. Je kan de religie een ander kleurtje geven, naargelang van de manier waarop die wordt beleefd, maar je kunt niet alles wat niet Europees zou zijn, zomaar schrappen of aanpassen. Er bestaat grote tegenzin om aan de onaantastbare aspecten van de islam te morrelen. Maar, zoals een imam me zei: de reis is belangrijker dan de bestemming. Het belangrijkste is dat we erover blijven praten.’
En gebeurt dat nu voldoende?
‘Je moet vaststellen dat we de facto in een totaal gesegregeerde maatschappij leven. Er is geen enkel feest of evenement waarin de bevolking volledig wordt weerspiegeld. We leven in verschillende werelden. In Denemarken sprak ik met moslims over de Mohammed-cartoons en over de vrijheid van meningsuiting. Ze klaagden erover dat op hun standpunten altijd zo slecht wordt gereageerd. Het deed me denken aan een discussie die ik in Ankara had voor de reeks De weg naar Mekka. Toen ging het over de evolutietheorie, en de man vroeg aan mij: vindt u het een prettig idee om af te stammen van een aap? Dan ervaar je de diepe verschillen. Het is alsof er twee wiskundige stelsels zijn, met verschillende axioma’s, die allebei een consistente versie van de waarheid beschrijven.’
Hoe kunnen we daarmee omgaan?
‘Zoals een moslim in het Britse Dewsbury me zei: That’s the divide we have to live with. In Groot-Brittannië heeft men die verschillen aanvaard. Zolang er geen ongelukken gebeuren, kan je daar met een gezichtsbedekkende nikab lopen, en kunnen muezzins oproepen tot het gebed. De consequentie is wel dat je hele stadswijken hebt waar een soort parallelle samenleving is ontstaan. De wijk Savile Town in Dewsbury ziet eruit als een decor uit Midsummer murders, maar dan met een bevolking die rechtstreeks uit een Pakistaans dorp is overgeplant. In de plaatselijke supermarkt zag ik alleen maar vrouwen in nikab. Dat is toch een groot verschil met bijvoorbeeld Frankrijk. Daar gaat men er nog altijd van uit dat iedereen min of meer hetzelfde gedrag moet vertonen. Meer bepaald dat van een klassieke Fransman.’
Daar zijn toch ook wijken met vrijwel uitsluitend moslims?
‘Toch is het anders. We zijn in een van de banlieues rond Parijs geweest, Aulnay-sous-Bois, en in de quartiers chauds van Nice, maar je hebt daar nooit het gevoel dat je niet meer in Frankrijk bent.’
Stadionverbod
Als je die twee samenlevingsmodellen vergelijkt, welke conclusie trek je dan?
‘Ik ben realistisch, en misschien een beetje sceptisch, over de maakbaarheid van de samenleving. Frankrijk is trots op de waarden van de revolutie. Ook van de Algerijnen wilden ze Fransen maken. De Britten lieten de bevolking in India meer zichzelf zijn. De Franse canon is strikt afgebakend. Niet voor niets is etiquette een Frans woord. Ze hebben een welomlijnd idee van hoe dingen zouden moeten zijn. Als je dan vraagt: waar moeten we naartoe in België, dan denk ik dat het van hybris zou getuigen om te zeggen: we kiezen voor het Britse of het Franse model. De geschiedenis is iets waar je bij staat en naar kijkt.’
Toch wordt de samenleving soms gedwongen om bepaalde keuzes te maken.
‘Ja, je moet constateren dat een aantal zaken moeilijk sporen. Of je nu praat met een heel orthodoxe of een heel liberale moslim, ze hebben gemeen dat ze anders denken over de rechten en plichten van mannen en vrouwen dan wij. Dat heeft niet alleen met tradities te maken, maar ook met de basisteksten in de Koran. De vraag hoe we daarmee omgaan, is onvermijdelijk. Eigenlijk komt het erop neer dat je moet kiezen tussen solidariteit met een bepaalde cultuur of met het individu. Respecteer je het stadionverbod voor Iraanse vrouwen vanuit het idee: wie zijn wij om hen terecht te wijzen? Of ben je solidair met de Iraanse vrouw die graag een sportwedstrijd wil zien? Dat is een catch 22-situatie’.
Het wordt nog lastiger als die problemen zich in België voordoen, zoals met het *boerkaverbod of het verbod op onverdoofd slachten.
‘Mijn standpunt is dat er geen uitzonderingen op wettelijke regels mogen bestaan omwille van een godsdienst. Als iets dat eigenlijk niet mag, soms toch mag om religieuze redenen, dan voel ik mij als niet-religieuze burger benadeeld. Als het respect voor de islam zover gaat dat we moslims in sommige gevallen een andere status geven dan niet-moslims, dan vind ik dat problematisch. Want waarom zou ik niet mogen wat zij mogen, gewoon omdat ik er zin in heb?’
In Groot-Brittannië kan dat wel.
‘Of je nu praat met een heel orthodoxe of een heel liberale moslim, ze hebben gemeen dat ze anders denken over de rechten en plichten van mannen en vrouwen dan wij. Met als gevolg dat je een veel gesegregeerdere maatschappij hebt. Dat past ook meer in hun visie op de samenleving, ook economisch. Het is meer ieder voor zich, en je redt jezelf maar. Groot-Brittannië is wat dat betreft toch al een beetje de Verenigde Staten. In Frankrijk heerst veel meer een eenheidsdenken. Misschien gaat dat hand in hand met het idee van sociale solidariteit. Zo van: ik wil wel solidair met je zijn, maar dan moet ik mezelf ook in jou kunnen herkennen.’
Marsmannetje
Ben je tijdens je reizen op bepaalde zaken gestoten waar de rest van Europa zijn voordeel mee kan doen, een soort best practices?
‘Ik weet niet hoe de Duitsers het doen, maar heel veel lijkt daar zonder veel poeha te lukken. In Hamburg bestaat bijvoorbeeld een goed functionerende sjoera, een raad waarin de meeste islamitische strekkingen vertegenwoordigd zijn. Die gaat in gesprek met het bestuur van de deelstaat Hamburg, over zaken als schoolbeleid of feestdagen. Bij ons lukt dat om de een of andere reden niet. Als je iets over de Moslimexecutieve hoort, zijn het bijna altijd onheilstijdingen. Ik weet niet waarom’.
‘Misschien is de kern van de clash – als je het zo kunt noemen – wel dat verandering heel belangrijk is in het DNA van het Westen. Ook in de Katholieke Kerk is er regelmatig van alles veranderd. Maar in het DNA van de islamitische wereld is standvastigheid juist heel belangrijk, het vasthouden aan tradities. Zelfs bij de meest liberale islamitische denkers. De ruimte waartussen de meest liberale en de meest orthodoxe islamitische theologen zich bewegen, is veel krapper dan de ruimte die hun christelijke collega’s hebben. Denk alleen al aan de bevrijdingstheologie, die niet ver verwijderd was van de hippiecommunes, waar het normaal was om in je blootje rond te lopen. Het christendom is een speeltuin waarin je heel veel manieren hebt om de religie vorm te geven, terwijl dat speelveld zelfs voor de meest liberale moslims veel beperkter is.’
Sommigen zeggen dat de islam net om die reden niet te verzoenen is met westerse waarden zoals democratie.
‘Zover zou ik niet durven te gaan. Dat het soms niet spoort, heeft vooral te maken met de westerse voorkeur om alles in wetten en regels te gieten. Maar bekijk het eens zo: als een marsmannetje naar de aarde kijkt, ziet hij een bevolking die bestaat uit mannen en vrouwen. De mannen zijn doeners, die nergens bang voor zijn en ertegenaan gaan. De vrouwen zijn voorzichtiger en empathischer. Voor dat marsmannetje moet het heel wonderlijk zijn dat die twee totaal verschillende groepen toch harmonieus met elkaar kunnen samen*leven. In de praktijk komen we er wel uit. Zo zou het ook moeten zijn met de moslims en de niet-moslims’.
Onderlinge haat
Heb je bij je gesprekspartners begrip gevonden voor de angst die er in Europa soms heerst voor de islam?
‘De meeste moslims zijn even bang voor aanslagen en worden er net zo goed door getroffen. In Nice heb ik de dochter geïnterviewd van de vrouw die als allereerste bij de aanslag door de truck werd aangereden. Het slachtoffer was een islamitische vrouw met een hoofddoek. Haar dochter werd, toen ze afscheid kwam nemen van haar gesneuvelde moeder, door anderen uitgescholden. Hoe durf je je hier nog te vertonen, kreeg ze te horen. Nergens heb ik beter begrepen hoe moeilijk het is om op die manier tussen hamer en aambeeld te zitten. Je moeder verliezen bij een terreuraanslag, en er van de Fransen de schuld van krijgen. Maar ze gaat er heel bewonderenswaardig mee om.’
‘Veel mensen zeiden me ook dat hun godsdienst juist weer tot leven is gekomen doordat er zo wordt op ingehakt. Hij is zoals je geboortegrond, je blijft hem met je meedragen, en als je aangevallen wordt, komt er een verdedigingsmechanisme naar boven. Dat heeft niets met geloofsinhoud te maken, maar wel met waar je vandaan komt’.
Heb je veel gemerkt van invloed van buitenaf op de Europese moslims, bijvoorbeeld door Saudi-Arabië?
‘Die invloed is aanzienlijk. Een van mijn gesprekspartners maakte zich er zelfs voor de camera openlijk boos over dat de door de Saudi’s gesponsorde salafisten terrein winnen. Het heeft misschien ook met de tijdgeest te maken. We leven in een tijd waarin wetten en regels de bovenhand krijgen, en de salafisten leven volgens de islamitische wetten. In tegenstelling tot de soefi’s, die het hart belangrijker vinden’.
Wat kunnen we daartegen doen?
‘Ik denk dat je ideeën niet kunt tegenhouden met welke maatregelen dan ook. Dat is die hybris waar ik het net over had. We mogen onszelf niet overschatten. Vergeet niet dat moslims het zelf ook over heel veel oneens zijn. Er zijn veel onderlinge verwijten en zelfs haat. In Londen stond ik op de stoep te praten met een vrouwelijke islamitische begrafenisondernemer. Toen er een vrouw in een nikab voorbijkwam, maakte ze zich kwaad over wat ze een absurde manier van kleden noemde’.
Als je ‘Allah in Europa’ vergelijkt met ‘De weg naar Mekka’, je reeks islamreportages van tien jaar geleden, wat stel je dan vast?
‘Als je de meest krasse uitspraken in beide reportagereeksen met elkaar vergelijkt, dan zijn die in “Allah in Europa” krasser. Dat komt natuurlijk doordat iedereen hier in Europa mag zeggen wat hij wil. In een islamitisch land ben je vrij om te zeggen wat in de lijn ligt van het regime, de vorst of de moefti. Maar waag het niet om daarvan af te wijken. Dat is het paradoxale: dankzij de vrijheid hier in Europa kunnen extreme tendensen binnen de islam tot uiting komen’.
Levenskunst
Wat heeft je het meest getroffen tijdens het maken van de reportages?
‘Tijdens mijn studie filosofie las ik van Kant zowel de ‘Kritik der reinen Vernunft’ – het verstand – als de ‘Kritik der praktischen Vernunft’ – de moraal. In de islam ervaar je ook dat er twee manieren zijn om dingen te benaderen. Je hebt het theoretisch niveau, met wetten en plichten voor mannen en vrouwen, en de vraag of menselijke wetten boven de goddelijke staan. Maar voor de dagelijkse omgang is de islam veel menselijker. On se débrouille, dat gaat daar heel sterk op. Ze zijn ook oneindig veel gastvrijer en gezelliger, en ze zijn beter in levenskunst. Welke kinderen spelen er nog op straat? De migrantenkinderen. Die doen niet zo paranoïde over gevaren en regels. Het Westen heeft het heel moeilijk met onopgeloste problemen, of met iets dat nog niet geregeld is. We willen alles in regels vatten. Nieuwe wetgeving is onze fetisj. Voor een moslim is alles al geregeld, want het staat allemaal in de Koran. Elke cultuur heeft zijn vrijheden, alleen worden ze anders ingevuld. In Marokko kan ik in een station de sporen oversteken met een sigaret in mijn mond. Maar ik mag niets kritisch zeggen over de koning. Bij ons is het precies andersom.’
DS, 02-09-2017 (Ruben Mooijman)