Barst
6th January 2006, 21:49
De geschiedenis van een minderheid: ,,Voor joden is het huis nooit af'' (Ludo Abicht)
Volgende week vertrekt Ludo Abicht naar de universiteit van Californië in Berkeley om er een semester te doceren over 'de joden in de Lage Landen'. Vandaag verschijnt van Abicht over die geschiedenis een vuistdik boek.
HET begon met een boek over de joden van Antwerpen in 1986 en acht jaar later volgde er een over de joden in België, zodat dit nieuwe boek de logisch volgende stap is: Geschiedenis van de joden in de Lage Landen . Het boek is wat de titel zegt, een uitvoerig gedocumenteerde, met veel zin voor nuance geschreven geschiedenis van een minderheid.
Het was nieuwsgierigheid die de filosoof Ludo Abicht dreef. ,,Als docent in Antioch College in Ohio had ik een boel joodse collega's en studenten - Philip Roth heeft er nog gestudeerd,'' zegt hij. ,,Maar dat waren linkse, geseculariseerde joden die heel erg verschilden van de vooral chassidische joden in Antwerpen. Ik wilde weten wie die mensen waren, waar ze vandaan kwamen, hoe ze dachten."
- De Belgische en Nederlandse joden hebben toch amper een gemeenschappelijke geschiedenis?
,,Na de scheiding van de Nederlanden in de zestiende eeuw heb je inderdaad een totaal andere geschiedenis in Noord en Zuid. Maar door die in één boek samen te brengen, kon ik die geschiedenissen vergelijkend uitwerken. De Nederlandse Gouden Eeuw leidde tot een joods succesverhaal, maar tijdens de Tweede Wereldoorlog trof de Shoah de joden in Nederland veel erger dan die in België. Het viel mij op dat al die Nederlandse ambtenaren niet eens antisemiet hoefden te zijn om alle joden te registreren en die lijsten aan de Duitsers door te geven. Dat ligt in de lijn van de calvinistische geest: als je capituleert, moet je de bezetter gehoorzamen. In België bestond dat niet. Met Antwerpen als uitzondering. Vreemd genoeg willen sommige joden liever niet dat je die gênante geschiedenis oprakelt, om hun goede relaties met het Antwerpse stadsbestuur niet te schaden."
- Klopt de indruk dat u zich in dit boek profileert als niet-jood?
,,Ja. Haast alle boeken over deze geschiedenis zijn door joden geschreven. Misschien heb ik een andere invalshoek; ik kies bijvoorbeeld geen kant in interne kwesties. Dit boek is al evenmin een verdediging, zoals dat van Sylvain Brachfeld. Het is louter uit interesse geschreven. Eigenlijk is het een antwoord op wat iemand me ooit in Dilbeek vroeg na een voordracht over het conflict in het Midden-Oosten. De vraag was: bent u nu voor de Palestijnen of de joden? Ik heb geantwoord: ja.''
- U stelt vast dat Nederlandse historische standaardwerken over prominente figuren hooguit terloops vermelden dat ze van joodse afkomst zijn.
,,Ja, ze worden als vanzelfsprekend voorgesteld als 'normale' burgers. Eigenlijk is dat schitterend. Van een vakbondsleider als Henri Polak verneem je bijvoorbeeld maar heel terloops dat hij joods is. Vandaag is het veel moeilijker om daar geen nadruk op te leggen."
- Waarom? Voor veel Nederlandse schrijvers van joodse origine heeft die afkomst maar een marginale betekenis.
,,Toen ik in een vorig boek iemand omschreef als 'joods filosoof' vroeg diens weduwe me waar dat voor nodig was. Toch speelt dat element een rol in het werk van deze schrijvers. Familie van mij in Parijs is aangetrouwd met joden. Vóór de oorlog beschouwden ze zich als 'kinderen van de republiek'. Vandaag zijn ze ofwel heel orthodox ofwel atheïst, maar ze zijn allemaal zionist.
Als ik een oude jood op straat zie, denk ik altijd met genoegen: nog iemand die Hitler niet te pakken heeft gekregen. Dat gevoel hebben zij nog veel sterker: hoe erg de Shoah ook is geweest, ze zijn er nog. Na de oorlog trokken veel minder Nederlandse joden naar Israël dan ik eerst dacht, en velen keerden achteraf terug. Dichter Judith Herzberg bijvoorbeeld, die vooral in Israël verblijft, zal zich nooit uitsluitend als een Israëlische definiëren."
- Is de Shoah niet te negatief om er de joodse identiteit mee te bepalen?
,,De Amerikaanse judaïst Arthur Hertzberg stelde ook die identiteitsvraag: religie is geen bepalende factor meer, de Shoah is te negatief, en trouw aan Israël volstaat niet, want daar zijn veel bedenkingen bij te maken.
Maar wat kun je dan wel nemen? Ik vroeg aan Antwerpse joden wat ze dachten van de joden in Brussel. 'Dat zijn geen joden,' kreeg ik te horen. In Brussel noemden ze de Antwerpse joden 'zottekes'. Toen ik mijn chassidische buurman vertelde dat ik de joodse filosoof Martin Buber had gelezen, antwoordde hij: 'Buber? Zo'n slechte jood!' Voor orthodoxen is Buber als vrijdenker iemand die de rangen heeft verlaten en dat vinden ze heel erg.
De chassidische joden in Antwerpen stellen duidelijk: als de overwegend liberale Brusselse joden lid worden van het Centraal Israëlitisch Consistorie [ het equivalent van het katholieke aartsbisdom - nvdr ], stappen zij eruit. Is dat niet sterk, dat de grootste gemeente van België geen lid mag worden van het Consistorie? Voor de chassidim bestaan die joden niet, omdat zij vrouwen tot rabbijn opleiden of meisjes een bar mitzva [ feest van het religieus meerderjarig worden - nvdr ] laten doen."
- Wat doet u met ideeën over de Shoah als uniek historisch feit, als een genocide die met geen enkele andere mag worden vergeleken?
,,Elie Wiesel zegt dat. Dat is een erg gevaarlijke stelling. Ze klopt historisch niet; denk aan de Armeniërs of de native Americans , de 'indianen'. Bovendien zet ze de joden opnieuw in een aparte hoek. Tijdens de Tweede Wereldoorlog wilden de nazi's niet alleen de joden, maar ook de Roma en de Sinti, de 'zigeuners' uitroeien.
Dat de Duitsers het verzet zwaar aanpakten, kan ik begrijpen. Maar ik zie de logica niet van de uitroeiing van de Roma, de Sinti en de joden. De Duitsers schoten ermee in hun eigen voet. Anders hadden ze de joden kunnen gebruiken in hun oorlog. Ze hadden als eersten de atoombom kunnen hebben! Door toedoen van de nazi's verarmde de Duitse wetenschap en verloor Duitsland al zijn grote schrijvers. De Duitse joden hadden in de Eerste Wereldoorlog bewezen wat voor patriotten ze waren. Een joodse mop vertelt hoe drie Duitse joden die Duitsland konden ontvluchten op een terras in New York in de krant lezen over de Blitzkrieg tegen Engeland. Trots zeggen ze tegen elkaar: 'Toch weer straf van ons.' "
- Kunnen niet-joden zich het trauma van de Shoah wel voorstellen?
,,Misschien niet. Maar ik vind het niet goed dat joden zich zo op de Shoah laten vastpinnen. Hetzelfde geldt ten aanzien van het Israël van nu. Wie zich uitsluitend associeert met één politiek, zoals die van Likoed, verliest alle bewegingsruimte.
Op de Israëlische televisie is er elke avond wel iets te zien over de Shoah. Ik ben bang dat je uiteindelijk zo alle dialoog onmogelijk maakt. Ik vind dat wij de stem van de rede moeten blijven steunen, tegen alle overtrokken reacties in. Daarom ben ik ook ooit vijf uur lang in de hoofdmoskee van Brussel over de Shoah gaan spreken - en al die tijd kreeg ik alleen limonade. Voor de mensen daar was het alsof ze het in Keulen hoorden donderen."
- In uw boek suggereert u dat de manier waarop een samenleving de joden behandelt, kan dienen als graadmeter voor de democratie.
,,De joden zijn het oudste voorbeeld - in de tweede, derde eeuw - van een minderheid die tegenover een meerderheid staat. De joden zijn de eersten tegen wie racistische en discriminerende teksten werden geschreven. Ik zie een parallel tussen de mate waarin de democratie wordt bedreigd en de mate waarin joden en andere minderheden worden bedreigd. Het blijft een moeilijke opdracht om de idee van de gelijkheid te verzoenen met het feit dat sommigen hun traditie willen bewaren. Dat laatste stoort mij niet."
- Maar het stoort anderen wel. Ziet u de intolerantie vandaag verschuiven van de joden naar de islamieten?
,,Wat men vroeger over de joden schreef, kan men zich vandaag blijkbaar over de islam permitteren. Wat mij erg beangstigt, is wat de Israëlische schrijver Amos Oz heeft gezegd: fanatici zijn niet gedreven door een zaak, zij zoeken een zaak om hun fanatisme in te uiten.
Dan kom je uit bij de evolutionaire biologen, die stellen dat intolerantie aangeboren is. Dat is een heel ander verhaal, dat niets meer met rationaliteit te maken heeft, maar alles met perceptie en emotie. Wij kunnen dan wel mooie boekjes schrijven waarin we alle foute percepties weerleggen, maar ze helpen niet. We hebben als kinderen van de Verlichting wellicht te weinig aandacht besteed aan het emotionele, misschien omdat we bang zijn om erdoor te worden meegesleept.
Vandaag stemt tien, twaalf procent van de orthodoxe joden in Antwerpen, misschien zelfs meer, voor Vlaams Belang. Ik heb joden gevraagd waarom ze zich zo weinig weren tegen extreem-rechts. 'Ze doen niets tegen ons,' was hun antwoord. Ze geloven al evenmin dat dit kan veranderen zodra er opnieuw arme joden zouden zijn, zodra zij niet langer beschermd worden door hun maatschappelijke positie of door onze schroom over de Shoah."
- Heeft die geschiedenis van discriminatie en vervolging misschien geleid tot een houding van: 'Als we niet direct bedreigd worden, zijn we al tevreden'.
,,Ken je deze joodse mop? Wanneer Manchester United de cup final wint, vraagt een jood aan zijn joodse vriend: ,,maar is dat goed voor de joden?" De essentie van het jodendom wordt volgens mij het best uitgedrukt door die joden die aan hun historische ervaring een universele dimensie geven. Daarom heb ik dit boek opgedragen aan een Amerikaanse vriend, een jood, wiens broer is vermoord in de strijd voor de burgerrechten van de zwarten, en die zich voor die zaak had ingezet omdat hij joods was."
- Hoe ziet u de betekenis van de joodse aanwezigheid in onze geschiedenis?
,,Ik ben op zoek gegaan naar de joodse spirituele bronnen. Al hebben de meeste joden daar nog weinig boodschap aan, die bronnen zijn erg boeiend. Het messianisme dat daarin zit, vind ik heel erg nodig, omdat het aangeeft dat er een alternatief bestaat, dat een ander leven mogelijk is, dat de wereld niet hoeft te blijven zoals hij nu is. Bij de joden is het huis niet af. Zodra je zegt dat het huis af is, ga je dood."
- Bedoelt u de idee van de utopie?
,,Het gevaar van de utopie is dat je met open ogen de afgrond inloopt, want je ziet iets wat er niet is. Daar moet je alert voor zijn. In dat messianisme heeft het spirituele altijd een sociale dimensie. De joodse mystiek schuwt absolute uitspraken. Bestaat God of niet? Dat kunnen we niet weten. In dat agnostische, het niet-weten, schuilt een vrijheid. Het vermogen om een andere kant te zien, heb ik filosofisch altijd erg belangrijk gevonden."
- Kan die traditie verklaren waarom joden zo vaak tot in het absurde zijn vervolgd?
,,Misschien, want rigide regimes aanvaarden niet dat ze ter discussie worden gesteld. Het stellen van pertinente vragen of spot met kennis van zaken, kan voor zulke regimes bedreigender zijn dan openlijke oppositie. Al verklaart dat niet de systematiek van de Shoah. Daarin schuilt voor mij een marge van waanzin."
- Wat betekent joods-zijn voor geseculariseerde joden?
,,Velen hebben dat omgezet in de seculiere heilsverwachting van het zionisme. Anderen zien dat in het lijdensverhaal. Of ze gaan terug naar de profeten, die het heil voor alle volkeren predikten en de vroomheid verbonden met sociale rechtvaardigheid. Voor mij is het jodendom behalve een religieuze praktijk of een seculier messianisme vooral een ethische houding, een maatschappelijke opdracht die ingegeven is door de joodse historische ervaring."
DS, 06-01-2006 (Marc Reynebeau)
Volgende week vertrekt Ludo Abicht naar de universiteit van Californië in Berkeley om er een semester te doceren over 'de joden in de Lage Landen'. Vandaag verschijnt van Abicht over die geschiedenis een vuistdik boek.
HET begon met een boek over de joden van Antwerpen in 1986 en acht jaar later volgde er een over de joden in België, zodat dit nieuwe boek de logisch volgende stap is: Geschiedenis van de joden in de Lage Landen . Het boek is wat de titel zegt, een uitvoerig gedocumenteerde, met veel zin voor nuance geschreven geschiedenis van een minderheid.
Het was nieuwsgierigheid die de filosoof Ludo Abicht dreef. ,,Als docent in Antioch College in Ohio had ik een boel joodse collega's en studenten - Philip Roth heeft er nog gestudeerd,'' zegt hij. ,,Maar dat waren linkse, geseculariseerde joden die heel erg verschilden van de vooral chassidische joden in Antwerpen. Ik wilde weten wie die mensen waren, waar ze vandaan kwamen, hoe ze dachten."
- De Belgische en Nederlandse joden hebben toch amper een gemeenschappelijke geschiedenis?
,,Na de scheiding van de Nederlanden in de zestiende eeuw heb je inderdaad een totaal andere geschiedenis in Noord en Zuid. Maar door die in één boek samen te brengen, kon ik die geschiedenissen vergelijkend uitwerken. De Nederlandse Gouden Eeuw leidde tot een joods succesverhaal, maar tijdens de Tweede Wereldoorlog trof de Shoah de joden in Nederland veel erger dan die in België. Het viel mij op dat al die Nederlandse ambtenaren niet eens antisemiet hoefden te zijn om alle joden te registreren en die lijsten aan de Duitsers door te geven. Dat ligt in de lijn van de calvinistische geest: als je capituleert, moet je de bezetter gehoorzamen. In België bestond dat niet. Met Antwerpen als uitzondering. Vreemd genoeg willen sommige joden liever niet dat je die gênante geschiedenis oprakelt, om hun goede relaties met het Antwerpse stadsbestuur niet te schaden."
- Klopt de indruk dat u zich in dit boek profileert als niet-jood?
,,Ja. Haast alle boeken over deze geschiedenis zijn door joden geschreven. Misschien heb ik een andere invalshoek; ik kies bijvoorbeeld geen kant in interne kwesties. Dit boek is al evenmin een verdediging, zoals dat van Sylvain Brachfeld. Het is louter uit interesse geschreven. Eigenlijk is het een antwoord op wat iemand me ooit in Dilbeek vroeg na een voordracht over het conflict in het Midden-Oosten. De vraag was: bent u nu voor de Palestijnen of de joden? Ik heb geantwoord: ja.''
- U stelt vast dat Nederlandse historische standaardwerken over prominente figuren hooguit terloops vermelden dat ze van joodse afkomst zijn.
,,Ja, ze worden als vanzelfsprekend voorgesteld als 'normale' burgers. Eigenlijk is dat schitterend. Van een vakbondsleider als Henri Polak verneem je bijvoorbeeld maar heel terloops dat hij joods is. Vandaag is het veel moeilijker om daar geen nadruk op te leggen."
- Waarom? Voor veel Nederlandse schrijvers van joodse origine heeft die afkomst maar een marginale betekenis.
,,Toen ik in een vorig boek iemand omschreef als 'joods filosoof' vroeg diens weduwe me waar dat voor nodig was. Toch speelt dat element een rol in het werk van deze schrijvers. Familie van mij in Parijs is aangetrouwd met joden. Vóór de oorlog beschouwden ze zich als 'kinderen van de republiek'. Vandaag zijn ze ofwel heel orthodox ofwel atheïst, maar ze zijn allemaal zionist.
Als ik een oude jood op straat zie, denk ik altijd met genoegen: nog iemand die Hitler niet te pakken heeft gekregen. Dat gevoel hebben zij nog veel sterker: hoe erg de Shoah ook is geweest, ze zijn er nog. Na de oorlog trokken veel minder Nederlandse joden naar Israël dan ik eerst dacht, en velen keerden achteraf terug. Dichter Judith Herzberg bijvoorbeeld, die vooral in Israël verblijft, zal zich nooit uitsluitend als een Israëlische definiëren."
- Is de Shoah niet te negatief om er de joodse identiteit mee te bepalen?
,,De Amerikaanse judaïst Arthur Hertzberg stelde ook die identiteitsvraag: religie is geen bepalende factor meer, de Shoah is te negatief, en trouw aan Israël volstaat niet, want daar zijn veel bedenkingen bij te maken.
Maar wat kun je dan wel nemen? Ik vroeg aan Antwerpse joden wat ze dachten van de joden in Brussel. 'Dat zijn geen joden,' kreeg ik te horen. In Brussel noemden ze de Antwerpse joden 'zottekes'. Toen ik mijn chassidische buurman vertelde dat ik de joodse filosoof Martin Buber had gelezen, antwoordde hij: 'Buber? Zo'n slechte jood!' Voor orthodoxen is Buber als vrijdenker iemand die de rangen heeft verlaten en dat vinden ze heel erg.
De chassidische joden in Antwerpen stellen duidelijk: als de overwegend liberale Brusselse joden lid worden van het Centraal Israëlitisch Consistorie [ het equivalent van het katholieke aartsbisdom - nvdr ], stappen zij eruit. Is dat niet sterk, dat de grootste gemeente van België geen lid mag worden van het Consistorie? Voor de chassidim bestaan die joden niet, omdat zij vrouwen tot rabbijn opleiden of meisjes een bar mitzva [ feest van het religieus meerderjarig worden - nvdr ] laten doen."
- Wat doet u met ideeën over de Shoah als uniek historisch feit, als een genocide die met geen enkele andere mag worden vergeleken?
,,Elie Wiesel zegt dat. Dat is een erg gevaarlijke stelling. Ze klopt historisch niet; denk aan de Armeniërs of de native Americans , de 'indianen'. Bovendien zet ze de joden opnieuw in een aparte hoek. Tijdens de Tweede Wereldoorlog wilden de nazi's niet alleen de joden, maar ook de Roma en de Sinti, de 'zigeuners' uitroeien.
Dat de Duitsers het verzet zwaar aanpakten, kan ik begrijpen. Maar ik zie de logica niet van de uitroeiing van de Roma, de Sinti en de joden. De Duitsers schoten ermee in hun eigen voet. Anders hadden ze de joden kunnen gebruiken in hun oorlog. Ze hadden als eersten de atoombom kunnen hebben! Door toedoen van de nazi's verarmde de Duitse wetenschap en verloor Duitsland al zijn grote schrijvers. De Duitse joden hadden in de Eerste Wereldoorlog bewezen wat voor patriotten ze waren. Een joodse mop vertelt hoe drie Duitse joden die Duitsland konden ontvluchten op een terras in New York in de krant lezen over de Blitzkrieg tegen Engeland. Trots zeggen ze tegen elkaar: 'Toch weer straf van ons.' "
- Kunnen niet-joden zich het trauma van de Shoah wel voorstellen?
,,Misschien niet. Maar ik vind het niet goed dat joden zich zo op de Shoah laten vastpinnen. Hetzelfde geldt ten aanzien van het Israël van nu. Wie zich uitsluitend associeert met één politiek, zoals die van Likoed, verliest alle bewegingsruimte.
Op de Israëlische televisie is er elke avond wel iets te zien over de Shoah. Ik ben bang dat je uiteindelijk zo alle dialoog onmogelijk maakt. Ik vind dat wij de stem van de rede moeten blijven steunen, tegen alle overtrokken reacties in. Daarom ben ik ook ooit vijf uur lang in de hoofdmoskee van Brussel over de Shoah gaan spreken - en al die tijd kreeg ik alleen limonade. Voor de mensen daar was het alsof ze het in Keulen hoorden donderen."
- In uw boek suggereert u dat de manier waarop een samenleving de joden behandelt, kan dienen als graadmeter voor de democratie.
,,De joden zijn het oudste voorbeeld - in de tweede, derde eeuw - van een minderheid die tegenover een meerderheid staat. De joden zijn de eersten tegen wie racistische en discriminerende teksten werden geschreven. Ik zie een parallel tussen de mate waarin de democratie wordt bedreigd en de mate waarin joden en andere minderheden worden bedreigd. Het blijft een moeilijke opdracht om de idee van de gelijkheid te verzoenen met het feit dat sommigen hun traditie willen bewaren. Dat laatste stoort mij niet."
- Maar het stoort anderen wel. Ziet u de intolerantie vandaag verschuiven van de joden naar de islamieten?
,,Wat men vroeger over de joden schreef, kan men zich vandaag blijkbaar over de islam permitteren. Wat mij erg beangstigt, is wat de Israëlische schrijver Amos Oz heeft gezegd: fanatici zijn niet gedreven door een zaak, zij zoeken een zaak om hun fanatisme in te uiten.
Dan kom je uit bij de evolutionaire biologen, die stellen dat intolerantie aangeboren is. Dat is een heel ander verhaal, dat niets meer met rationaliteit te maken heeft, maar alles met perceptie en emotie. Wij kunnen dan wel mooie boekjes schrijven waarin we alle foute percepties weerleggen, maar ze helpen niet. We hebben als kinderen van de Verlichting wellicht te weinig aandacht besteed aan het emotionele, misschien omdat we bang zijn om erdoor te worden meegesleept.
Vandaag stemt tien, twaalf procent van de orthodoxe joden in Antwerpen, misschien zelfs meer, voor Vlaams Belang. Ik heb joden gevraagd waarom ze zich zo weinig weren tegen extreem-rechts. 'Ze doen niets tegen ons,' was hun antwoord. Ze geloven al evenmin dat dit kan veranderen zodra er opnieuw arme joden zouden zijn, zodra zij niet langer beschermd worden door hun maatschappelijke positie of door onze schroom over de Shoah."
- Heeft die geschiedenis van discriminatie en vervolging misschien geleid tot een houding van: 'Als we niet direct bedreigd worden, zijn we al tevreden'.
,,Ken je deze joodse mop? Wanneer Manchester United de cup final wint, vraagt een jood aan zijn joodse vriend: ,,maar is dat goed voor de joden?" De essentie van het jodendom wordt volgens mij het best uitgedrukt door die joden die aan hun historische ervaring een universele dimensie geven. Daarom heb ik dit boek opgedragen aan een Amerikaanse vriend, een jood, wiens broer is vermoord in de strijd voor de burgerrechten van de zwarten, en die zich voor die zaak had ingezet omdat hij joods was."
- Hoe ziet u de betekenis van de joodse aanwezigheid in onze geschiedenis?
,,Ik ben op zoek gegaan naar de joodse spirituele bronnen. Al hebben de meeste joden daar nog weinig boodschap aan, die bronnen zijn erg boeiend. Het messianisme dat daarin zit, vind ik heel erg nodig, omdat het aangeeft dat er een alternatief bestaat, dat een ander leven mogelijk is, dat de wereld niet hoeft te blijven zoals hij nu is. Bij de joden is het huis niet af. Zodra je zegt dat het huis af is, ga je dood."
- Bedoelt u de idee van de utopie?
,,Het gevaar van de utopie is dat je met open ogen de afgrond inloopt, want je ziet iets wat er niet is. Daar moet je alert voor zijn. In dat messianisme heeft het spirituele altijd een sociale dimensie. De joodse mystiek schuwt absolute uitspraken. Bestaat God of niet? Dat kunnen we niet weten. In dat agnostische, het niet-weten, schuilt een vrijheid. Het vermogen om een andere kant te zien, heb ik filosofisch altijd erg belangrijk gevonden."
- Kan die traditie verklaren waarom joden zo vaak tot in het absurde zijn vervolgd?
,,Misschien, want rigide regimes aanvaarden niet dat ze ter discussie worden gesteld. Het stellen van pertinente vragen of spot met kennis van zaken, kan voor zulke regimes bedreigender zijn dan openlijke oppositie. Al verklaart dat niet de systematiek van de Shoah. Daarin schuilt voor mij een marge van waanzin."
- Wat betekent joods-zijn voor geseculariseerde joden?
,,Velen hebben dat omgezet in de seculiere heilsverwachting van het zionisme. Anderen zien dat in het lijdensverhaal. Of ze gaan terug naar de profeten, die het heil voor alle volkeren predikten en de vroomheid verbonden met sociale rechtvaardigheid. Voor mij is het jodendom behalve een religieuze praktijk of een seculier messianisme vooral een ethische houding, een maatschappelijke opdracht die ingegeven is door de joodse historische ervaring."
DS, 06-01-2006 (Marc Reynebeau)