Barst
8th April 2013, 13:28
‘God is een superalfaman'
Frans de Waal, 'De bonobo en de tien geboden', Atlas: Amsterdam, 286 blz.
Primatoloog Frans de Waal schreef een boek over de aardige aap. Bij een biertje en een kroket in dierentuin Artis praat hij over ruzie, verzoening, moord en religie.
Een apenmannetje hupt tak op, tak af, peuzelt op een zonnepit en houdt zijdelings zijn vrouwenaapje in de gaten. Zij zit op een boomstam met om haar middel haar vier weken oude jong. 'Ik heb het niet zo begrepen op Nieuwe Wereldapen', zegt Frans de Waal (64), bioloog en primatoloog, terwijl we naar de Zuid-Amerikaanse dwergoeistiti's staan te kijken. 'Ze zijn me te klein, te nerveus, te onrustig.'
Oude Wereldapen, dat zijn wij. De mens en onze naaste familieleden: de chimpansee, de bonobo, de gorilla. Dat zijn de apen die Frans de Waal bestudeert. Als biologiestudent observeerde hij de kolonie chimpansees in de dierentuin van Arnhem. Daar viel hem op hoe hun gedrag op
het onze lijkt. Ruziënde apen maken het na afloop goed, ze troosten wie verdrietig is, straffen de boosdoeners, ze verzorgen de ouderen en beschermen de zwakken. Frans de Waal concludeerde iets wat mensen niet graag hoorden: mensen zijn eigenlijk heel gewone dieren. Ons gedrag, zei hij, is niet aangeleerd maar aangeboren.
Zeker in Nederland viel dat niet goed. Gedrag toeschrijven aan de genen, dat deden de nazi's toch ook? Frans de Waal vertrok in 1981 naar Amerika. Daar, op het Living Link Center voor primatenonderzoek waarvan hij nu directeur is, heeft hij een kamer met uitzicht op het leefgebied van twintig chimpansees, die zien of hij op zijn kantoor is of een onbekende. In dat laatste geval bekogelen ze het raam met modderklonten.
Moraal
De aap, schrijft hij in zijn nieuwe boekDe bonobo en de tien geboden , kan van nature goed en kwaad onderscheiden. Moraal is niet exclusief voor mensen én het is niet iets wat God ons heeft opgelegd. 'Moraal zit in de natuur.' En dat is voor Amerikanen, die religieuzer zijn dan Nederlanders, even slikken. Het goede nieuws is dat de aap (en wij dus ook) goed is van nature. Natuurlijk, we zijn ook agressief, jaloers en zelfs moordzuchtig. Vaak schrijven mensen die slechte eigenschappen toe aan het 'beest in ons'. En onze goede eigenschappen - empathie, onbaatzuchtigheid, altruïsme, loyaliteit - zijn dan typisch menselijk. Onzin, zegt De Waal. Dieren zijn net zo goed als wij.
Frans de Waal is geen atheïst. 'Ik val de religie niet aan. Ik zeg alleen dat je geen god nodig hebt om een morele samenleving te bouwen. Ik denk dat godsdienst wel handig is om de boel bij mekaar te houden.' De regels die religies voorschrijven, zegt De Waal, lijken vooral onze reproductierechten
te beschermen. Geen seks voor het huwelijk, niet andermans vrouw begeren, huwelijkse trouw. 'Evolutionair levert monogamie ons voordeel op. Wij kunnen meer kinderen krijgen dan chimpansees, die maar eens in de zes jaar een jong voortbrengen. Bij ons helpen de vaders bij het grootbrengen van de kinderen. Maar alleen als hij zeker weet dat het kind van hem is.'
Ik vraag of mensapen religieus zijn? 'Wel', zegt Frans de Waal, 'ze voeren een dans uit als het regent. Ze dansen op een speciale manier als een soortgenoot overlijdt. Ze hebben vaste rituelen. Dus ja, er zijn wel wat parallellen. Maar of die godsdienstig zijn?' Hij zwijgt even en zegt dan: 'Maar hé, luister: onze god is niets anders dan een superalfaman. Wij hanteren precies dezelfde hiërarchie als apen.' Oei, zeg ik. Dat vinden gelovigen vast geen leuke opmerking. Hij haalt zijn schouders op. Van huis uit is hij katholiek. Als jongetje, zegt hij, was hij veel te ongedurig voor 'die poppenkast' in de kerk. De muziek, die vond hij mooi. Maar hij heeft niks met de schuld- en schaamtegevoelens waarmee het katholicisme zondaars opzadelt.
Kunnen dieren zich schuldig voelen? Zich schamen? 'Chimpansees slaan hun handen voor hun gezicht. Ze vertonen submissief, onderdanig gedrag. Net als honden. Maar of ze echt weten dat ze iets verkeerds gedaan hebben? Dat weten we niet. We denken dat ze anticiperen op straf. Maar misschien is schuldgevoel bij ons precies zo begonnen. Alleen hebben wij onze angst voor straf geïnternaliseerd. Ons geweten corrigeert ons.'
Politieke moord
In 1982 werd Frans de Waal wereldberoemd met zijn boekChimpanseepolitiek , over macht en seks bij apen. Hij zag in de dierentuin in Arnhem een politieke moord.
Twee mannetjes, een jong en een oud, zwoeren samen tegen de sympathieke leider Luit. Op een nacht grepen ze de macht, castreerden Luit door zijn testikels af te bijten. Hij stierf aan zijn verwondingen. Zijn die mannen de dag erop gestraft door hun soortgenoten, vraag ik. 'Zeker. Ze werden door de groep de boom in gejaagd.' En voelden ze zich schuldig? 'Die kerels hebben een paar uur krijsend in de boom gezeten. Ze beseften zeker wat ze hadden aangericht.'
Frans de Waal weet zeker dat er die nacht niet gemoord was als de vrouwtjes uit de kolonie erbij waren geweest. Maar die zaten apart opgesloten. Als de groep compleet was geweest, was er bemiddeld, getroost en hadden de vechters zich verzoend. Dat gedrag noemt Frans de Waalsurvival of the kindest. Om als groep te overleven, is het handiger om een beetje aardig tegen elkaar zijn. 'Empathie is het cement van een samenleving.'
'Een beetje ruzie is niet erg. Ik kom uit een gezin met zes jongens. Bij ons waren er voortdurend conflicten.' Ik vraag welke rol hij had als kind. Was hij de agressor, de verzoener, de bemiddelaar? Hij kijkt verbaasd en zegt dat hij zich dat echt niet meer kan herinneren. 'Chimpanseemannen maken veel en vaak ruzie en leggen het daarna weer bij. Vrouwtjes hebben zelden een conflict, maar als ze het hebben, dan blijven ze soms een leven lang wrok koesteren.' Bij mensenkinderen werkt het net zo. 'Finse onderzoekers observeerden basisscholieren en noteerden hun schermutselingen. Aan het eind van de dag vroegen ze de kinderen of ze die dag ruzie hadden gehad. De jongens konden zich er niks van herinneren, ook al hadden ze doorlopend gevochten. De meisjes wisten tot in detail met wie ze waarom woorden hadden gehad.'
Als kind hield hij katten, kauwen, muizen en stekelbaarsjes. Het heeft iets geks om aan een volwassen man te vragen of hij huisdieren heeft. Ik doe het toch. 'Katten en tropische vissen', zegt hij. En rond zijn huis lopen coyotes en wasberen.
'Eigenlijk is Atlanta een groot bos met een stad erin.' Hij is met zijn 'favoriete primaat'( zijn vrouw Catherine Marin, hoogleraar Frans en ooit de penvriendin van zijn oudere broer, red.) op zoek naar een appartement in Utrecht. Hij is niet van plan definitief terug te komen. 'Ik kan niet meer in Europa wonen, met al die sociale controle, de regeltjes. Mijn vrouw is Française. Als Fransen je uitnodigen voor het diner, is het meteen drie gangen met alles erop en eraan en je bent verplicht precies hetzelfde terug te doen. Een Amerikaan zegt: "Morgen heb ik een barbecue. Kom je ook?"' Amerikanen, zegt Frans de Waal, zijn gewoon áárdig.
DS, 08-04-2013 (Rinskje Koelewijn)
Frans de Waal, 'De bonobo en de tien geboden', Atlas: Amsterdam, 286 blz.
Primatoloog Frans de Waal schreef een boek over de aardige aap. Bij een biertje en een kroket in dierentuin Artis praat hij over ruzie, verzoening, moord en religie.
Een apenmannetje hupt tak op, tak af, peuzelt op een zonnepit en houdt zijdelings zijn vrouwenaapje in de gaten. Zij zit op een boomstam met om haar middel haar vier weken oude jong. 'Ik heb het niet zo begrepen op Nieuwe Wereldapen', zegt Frans de Waal (64), bioloog en primatoloog, terwijl we naar de Zuid-Amerikaanse dwergoeistiti's staan te kijken. 'Ze zijn me te klein, te nerveus, te onrustig.'
Oude Wereldapen, dat zijn wij. De mens en onze naaste familieleden: de chimpansee, de bonobo, de gorilla. Dat zijn de apen die Frans de Waal bestudeert. Als biologiestudent observeerde hij de kolonie chimpansees in de dierentuin van Arnhem. Daar viel hem op hoe hun gedrag op
het onze lijkt. Ruziënde apen maken het na afloop goed, ze troosten wie verdrietig is, straffen de boosdoeners, ze verzorgen de ouderen en beschermen de zwakken. Frans de Waal concludeerde iets wat mensen niet graag hoorden: mensen zijn eigenlijk heel gewone dieren. Ons gedrag, zei hij, is niet aangeleerd maar aangeboren.
Zeker in Nederland viel dat niet goed. Gedrag toeschrijven aan de genen, dat deden de nazi's toch ook? Frans de Waal vertrok in 1981 naar Amerika. Daar, op het Living Link Center voor primatenonderzoek waarvan hij nu directeur is, heeft hij een kamer met uitzicht op het leefgebied van twintig chimpansees, die zien of hij op zijn kantoor is of een onbekende. In dat laatste geval bekogelen ze het raam met modderklonten.
Moraal
De aap, schrijft hij in zijn nieuwe boekDe bonobo en de tien geboden , kan van nature goed en kwaad onderscheiden. Moraal is niet exclusief voor mensen én het is niet iets wat God ons heeft opgelegd. 'Moraal zit in de natuur.' En dat is voor Amerikanen, die religieuzer zijn dan Nederlanders, even slikken. Het goede nieuws is dat de aap (en wij dus ook) goed is van nature. Natuurlijk, we zijn ook agressief, jaloers en zelfs moordzuchtig. Vaak schrijven mensen die slechte eigenschappen toe aan het 'beest in ons'. En onze goede eigenschappen - empathie, onbaatzuchtigheid, altruïsme, loyaliteit - zijn dan typisch menselijk. Onzin, zegt De Waal. Dieren zijn net zo goed als wij.
Frans de Waal is geen atheïst. 'Ik val de religie niet aan. Ik zeg alleen dat je geen god nodig hebt om een morele samenleving te bouwen. Ik denk dat godsdienst wel handig is om de boel bij mekaar te houden.' De regels die religies voorschrijven, zegt De Waal, lijken vooral onze reproductierechten
te beschermen. Geen seks voor het huwelijk, niet andermans vrouw begeren, huwelijkse trouw. 'Evolutionair levert monogamie ons voordeel op. Wij kunnen meer kinderen krijgen dan chimpansees, die maar eens in de zes jaar een jong voortbrengen. Bij ons helpen de vaders bij het grootbrengen van de kinderen. Maar alleen als hij zeker weet dat het kind van hem is.'
Ik vraag of mensapen religieus zijn? 'Wel', zegt Frans de Waal, 'ze voeren een dans uit als het regent. Ze dansen op een speciale manier als een soortgenoot overlijdt. Ze hebben vaste rituelen. Dus ja, er zijn wel wat parallellen. Maar of die godsdienstig zijn?' Hij zwijgt even en zegt dan: 'Maar hé, luister: onze god is niets anders dan een superalfaman. Wij hanteren precies dezelfde hiërarchie als apen.' Oei, zeg ik. Dat vinden gelovigen vast geen leuke opmerking. Hij haalt zijn schouders op. Van huis uit is hij katholiek. Als jongetje, zegt hij, was hij veel te ongedurig voor 'die poppenkast' in de kerk. De muziek, die vond hij mooi. Maar hij heeft niks met de schuld- en schaamtegevoelens waarmee het katholicisme zondaars opzadelt.
Kunnen dieren zich schuldig voelen? Zich schamen? 'Chimpansees slaan hun handen voor hun gezicht. Ze vertonen submissief, onderdanig gedrag. Net als honden. Maar of ze echt weten dat ze iets verkeerds gedaan hebben? Dat weten we niet. We denken dat ze anticiperen op straf. Maar misschien is schuldgevoel bij ons precies zo begonnen. Alleen hebben wij onze angst voor straf geïnternaliseerd. Ons geweten corrigeert ons.'
Politieke moord
In 1982 werd Frans de Waal wereldberoemd met zijn boekChimpanseepolitiek , over macht en seks bij apen. Hij zag in de dierentuin in Arnhem een politieke moord.
Twee mannetjes, een jong en een oud, zwoeren samen tegen de sympathieke leider Luit. Op een nacht grepen ze de macht, castreerden Luit door zijn testikels af te bijten. Hij stierf aan zijn verwondingen. Zijn die mannen de dag erop gestraft door hun soortgenoten, vraag ik. 'Zeker. Ze werden door de groep de boom in gejaagd.' En voelden ze zich schuldig? 'Die kerels hebben een paar uur krijsend in de boom gezeten. Ze beseften zeker wat ze hadden aangericht.'
Frans de Waal weet zeker dat er die nacht niet gemoord was als de vrouwtjes uit de kolonie erbij waren geweest. Maar die zaten apart opgesloten. Als de groep compleet was geweest, was er bemiddeld, getroost en hadden de vechters zich verzoend. Dat gedrag noemt Frans de Waalsurvival of the kindest. Om als groep te overleven, is het handiger om een beetje aardig tegen elkaar zijn. 'Empathie is het cement van een samenleving.'
'Een beetje ruzie is niet erg. Ik kom uit een gezin met zes jongens. Bij ons waren er voortdurend conflicten.' Ik vraag welke rol hij had als kind. Was hij de agressor, de verzoener, de bemiddelaar? Hij kijkt verbaasd en zegt dat hij zich dat echt niet meer kan herinneren. 'Chimpanseemannen maken veel en vaak ruzie en leggen het daarna weer bij. Vrouwtjes hebben zelden een conflict, maar als ze het hebben, dan blijven ze soms een leven lang wrok koesteren.' Bij mensenkinderen werkt het net zo. 'Finse onderzoekers observeerden basisscholieren en noteerden hun schermutselingen. Aan het eind van de dag vroegen ze de kinderen of ze die dag ruzie hadden gehad. De jongens konden zich er niks van herinneren, ook al hadden ze doorlopend gevochten. De meisjes wisten tot in detail met wie ze waarom woorden hadden gehad.'
Als kind hield hij katten, kauwen, muizen en stekelbaarsjes. Het heeft iets geks om aan een volwassen man te vragen of hij huisdieren heeft. Ik doe het toch. 'Katten en tropische vissen', zegt hij. En rond zijn huis lopen coyotes en wasberen.
'Eigenlijk is Atlanta een groot bos met een stad erin.' Hij is met zijn 'favoriete primaat'( zijn vrouw Catherine Marin, hoogleraar Frans en ooit de penvriendin van zijn oudere broer, red.) op zoek naar een appartement in Utrecht. Hij is niet van plan definitief terug te komen. 'Ik kan niet meer in Europa wonen, met al die sociale controle, de regeltjes. Mijn vrouw is Française. Als Fransen je uitnodigen voor het diner, is het meteen drie gangen met alles erop en eraan en je bent verplicht precies hetzelfde terug te doen. Een Amerikaan zegt: "Morgen heb ik een barbecue. Kom je ook?"' Amerikanen, zegt Frans de Waal, zijn gewoon áárdig.
DS, 08-04-2013 (Rinskje Koelewijn)