De open blik van opiniemaker Bas Heijne

[Barst]

'Iedereen is een kleine narcist geworden'


Bas Heijne zou je het geweten van Nederland kunnen noemen, als daar niet te veel morele eigendunk uit sprak. De briljante essayist verzet zich al jaren tegen zowel plat-populistisch gebral als dom-progressief gepreek. 'Ik word woest van die linkse zelfgenoegzaamheid.'


'Geweldig weer, heel Nederland wordt er vrolijk van.' Bas Heijne wil zich eerst nog wat fatsoeneren als hij donderdagmiddag het statige salon van hotel Les Charmes in Maastricht komt binnengewaaid. Ellende met de treinen heeft ervoor gezorgd dat de Nederlandse opiniemaker zich snel een weg door de nazomerdag heeft moeten zoeken. Al meer dan tien jaar is hij de vaste columnist van NRC Handelsblad. In die tijd werd hij langzaam ook een van de meest mature stemmen in het land van zorgbezuinigingen, eurosceptici en Wilders, een land dat wel wat vrolijkheid gebruiken kan. De denker, schrijver, vertaler en journalist, die in 2008 ook het tv-programma Zomergasten presenteerde, steekt als een vuurtoren uit boven een broebelende poel van opiniematige middelmatigheid. Scherp, maar stijlvol, genuanceerd, maar ferm: in zijn analyses spaart hij tegenstander noch vaderland, hoe balorig beide ook mogen zijn.

Als hartstochtelijke fan van onder meer Louis Couperus en Joseph Conrad heeft hij net met Echt zien een magistraal pleidooi voor de roman afgeleverd - 'Koop dat boek!' zouden de beotiërs op Twitter roepen. Maar zijn echte claim to fame is Moeten wij van elkaar houden?, het 'populismeboek' waarmee hij het hele land afreist, en zo ook in Maastricht is beland voor een avondlezing. Na de verfrissing komt Heijne opnieuw in het salon tevoorschijn in zwarte polo en jeans. We nemen plaats in de zachte zetels met bloemmotief en wenden de blik af van de monumentale spiegel die ons beiden in de gaten houdt. Maar het zal niet lang duren voor het over eigenliefde gaat. Over het narcisme van de mens anno 2011, maar ook over de eigenliefde van Bas Heijne. Dat komt goed uit, want de Nederlandse satirische site De Speld heeft net een stuk over de spraakmaker gepubliceerd. De kop? 'Bas Heijne stopt met modellenwerk'.


Wat is er fout gegaan?

'Ik snapte het niet helemaal, moet ik toegeven. Die site publiceert satirische nepberichten, en dit was overduidelijk ook bezijden de waarheid. (lacht) Het kan zijn dat de satire erin zit dat ik geen model ben. Maar dat zou me toch een beetje flauw lijken. Nu ben ik wel op veel plekken zichtbaar de jongste tijd, misschien wel op té veel plekken. Wellicht mikken ze daarop.'


Een intellectueel met 'overexposure'?

'Voor mij is de aandacht wel wennen, omdat ik zoveel jaren het idee had dat niemand naar me luisterde. (lacht) De laatste twee, drie jaar heb ik het gevoel dat ik een groter publiek heb gekregen. Ik hoop dat ik misschien ook iets beter ben geworden, maar ik heb vooral het gevoel dat mijn ideeën meer geaccepteerd worden. Mensen zeggen me wel eens: “Jij schakelt zo leuk tussen hoge en lage cultuur,. Tsja. Ik ben daar niet bewust mee bezig.'

'Het is wel zo dat ik mijn beelden overal haal. Zoals uit een documentaire over nederwiet, die in één beeld eigenlijk heel Nederland vat: de voordeur en de achterdeur van de coffeeshop. Wat aan de voordeur gebeurt, de deur van de klant, is zoals bekend volstrekt legaal. Maar de achterdeur, de deur van de leverancier, staat buiten de wet. Die enorme tegenstelling is Nederland ten voeten uit. De documentaire bracht aan het licht dat het niet allemaal criminelen zijn aan de achterdeur, er zitten daar ook veel anarchistische idealisten tussen. Zo is dit land: aan de ene kant een overmaat aan regelgeving, aan de andere kant een soort van sixtiesanarchisme. Ik hoop dat het dit soort beelden zijn die mijn werk de laatste jaren toegankelijker maken.'


Bent u ondertussen een Bekende Nederlander?

'Ik heb Zomergasten gedaan en dan krijg je een raar soort bekendheid, die mij nogal oncomfortabel maakt. Ik voel mij eigenlijk sowieso niet op mijn gemak. (lacht) Ik ben ambitieus zoals iedereen, maar als mensen me aanspreken over een column, dan schrik ik altijd verrast op: “Er zijn mensen die mijn stuk ook echt gelezen hebben!,'

'Mijn moeder zegt altijd: “Hou jezelf schaars, en dat doe ik ook wel. Maar als je je lang onbegrepen hebt gevoeld, is het heel moeilijk om je bij enige bekendheid plots terug te trekken. Met die bekendheid valt het al bij al wel mee: ik kom nooit bij Pauw en Witteman, slechts een enkele keer op De wereld draait door. Maar ik heb wel het gevoel dat ik nu zo'n beetje op een scharnierpunt zit, ja.'


Steekt het, dat de grote Nederlandse talkshows u niet vragen?

'Mensen respecteren me wel, maar ik denk dat ze me nog altijd wat te moeilijk vinden. Dat genuanceer van me, dat hoeven ze nu toch ook weer niet. Ik voel ook niet de behoefte om overal een mening over te hebben, of om altijd beschikbaar te zijn.'

'Bovendien zijn er al te veel pratende hoofden. Er komt nu een opiniesite waar ik ook ben voor uitgenodigd, en waarop alle bekende Nederlanders hun mening mogen geven. Nou, het lijkt me niet verstandig om tussen driehonderd anderen je vinger omhoog te steken. Ik mag wel een beetje exclusief blijven. (lacht) Het is zo al een ongelofelijke meningenkermis.'


U staat nu elke zaterdag op pagina twee van de elitekrant van Nederland. Voelt u zich daar wél comfortabel?

'Op een bepaald moment spreken instituten, of het nu over de rechterlijke macht of het NRC gaat, niet meer voor zichzelf. De tijd haalt hen in. NRC was chic, statig. Dat is een kwaliteit, maar het mag geen plek worden waarvan iedereen zegt: “Het is een mooi museum, maar we gaan er toevallig nooit naartoe,. Hoofdredacteur Peter Vandermeersch heeft in volle vaart in één jaar van alles losgewrikt. Dan kunnen dingen uit hun bedding raken.Maar ikzelf krijg niet meteen een hartaanval als ik iemand over een tas van Louis Vuitton zie schrijven.'


Andere journalisten wel?

'Nou, er zijn er toch wel die daar vragen bij hebben, en dat is niet altijd onterecht. In de jaren negentig helde het in de journalistiek wel heel erg over naar lifestyle. Maar de nieuwe generatie, die is opgegroeid in de rook van 9/11, heeft geleerd voortdurend te discussiëren. Die willen niet alleen maar over Louis Vuitton, die willen ook grote beschouwende stukken over actuele onderwerpen. Zolang die balans er is, heb ik geen probleem dat de krant breder wordt.'

'Wat me opvalt bij zowel bij Vandermeersch als bij Christian Van Thillo, de Vlaming die hier onder meer de Volkskrant bestiert, is dat ze allebei een heilig geloof in kranten hebben. Ze willen hervormen, en halen graag de hakbijl boven als dat nodig is. Maar ik heb Van Thillo ooit horen spreken voor een publiek van adverteerders, die allemaal vertrokken van het mistroostige “dode bomen-verhaal, van de krant als een achterhaald medium. Van Thillo heeft die zaal in vijf minuten met een lawine aan cijfers meegenomen in een enthousiast verhaal. Bij Vandermeersch is dat niet anders. Misschien is dat het Vlaamse element: het inzicht dat je dat het oude medium niet moet weggooien, maar in de nieuwe tijd moet brengen.'


Als u het medium in de nieuwe tijd wil brengen, waarom schrijft u dan zo weinig over uzelf?

'Ik heb laatst het boek van Erwin Mortier gekocht. En het boek van Tom Lanoye over zijn moeder heb ik al gelezen. Mijn beide ouders leven nog, maar ik heb me afgevraagd: zou ik nu zelf zo'n boek over een van mijn ouders schrijven? Nee. Dan krijg ik meteen een soort rare gêne.'

'De schijnopenhartigheid in de journalistiek vind ik pijnlijk. Mensen praten dan wel over ziekte en dood of kinderen, maar gek genoeg is dat niet écht persoonlijk vind ik. Dat is tabloid-persoonlijk, met heel heftige gebeurtenissen. Maar over overspel of jaloezie - minder heftige, dramatische onderwerpen, waar je minder mee in de etalage kunt pronken - vind je heel weinig getuigenissen.'

'Ik probeer mijn eigen narcisme zo klein mogelijk te houden. Ik gebruik heus wel dingen uit mijn leven, maar zo sec mogelijk. Er zijn twee soorten schrijvers: voyeurs en exhibitionisten. De exhibitionisten zijn de schrijvers die zichzelf als een soort middelpunt nemen van een uitdijend universum - Jeroen Brouwers of Harry Mulisch. Ik ben meer een voyeur, soms op het onpersoonlijke af.'


Je zou het onpersoonlijke ook een zwaktebod kunnen noemen.

'In de jaren negentig zei iemand tegen mij: “Je verschuilt jezelf in je onderwerp,. Dat vond ik wel een prikkelende opmerking. En het is misschien ook de reden waarom mijn boeken de laatste tijd wat persoonlijker werden. Mogelijk werken ze daarom ook beter. Als ik over het populisme van een Filip Dewinter schrijf, dan vraag ik me af of dat betekenis voor mij heeft. Herken ik de emoties die worden aangesproken? Voordat je iemand gaat bestrijden moet je met een open blik kijken naar waar het bij hem over gaat. Je kan gemakkelijk wegkijken, maar als ik nadenk zie ik dat wat hij zegt wél betekenis heeft voor mij. En in die zin is het persoonlijk.'


Bent u ooit geschrokken, toen u uw ideeën naast die van Filip Dewinter legde?

'Populisme mag je niet onderdrukken. Als je het onderdrukt, dan komt het door de achterdeur terug binnen. Sommige mensen zeggen me nu dat ik naar de “dark side, overgelopen ben: “We vonden je leuk toen je tegen Wilders tekeer ging, maar nu je ons op de hak neemt, vinden we het ineens een stuk minder., Terwijl ik gewoon probeer te kijken naar wat Wilders of Verdonk ons aanreiken, al was het maar om de angel uit het populisme te halen. Want die gevaarlijke kant is er natuurlijk wel. “Identiteit is altijd ellende,, zegt klassiek-links, maar het onderdrukken van identiteit leidt misschien wel tot nog meer ellende.'


Hoe gaat u met de kritiek van de 'dark side' om?

'Als ik het beschaafd zeg, dan zou ik het “teleurstellend, noemen. Als ik het minder beschaafd zeg, dan word ik gewoon woedend. De zelfgenoegzaamheid van links is in Vlaanderen misschien nog sterker dan in Nederland: “Wij weten wel hoe de wereld in elkaar steekt. Jammer genoeg komt er af en toe iets heel vies uit de grond opborrelen. Maar als we het hard genoeg veroordelen gaat het wel weg., Dat maakt me woest.'

'In Vlaanderen zeggen mensen dat het cordon sanitaire heeft gewerkt. Dan zeg ik: nee, Bart De Wever heeft gewerkt. De mildere variant heeft de radicale versie monddood gemaakt. In Nederland zou een cordon sanitaire niet eens lukken. Men capituleert hier meteen.' (lacht)

'Ondertussen komt er wel serieus sleet op het islamverhaal van de PVV, de partij van Wilders. Niet als het gaat over de overlast, maar wel als het gaat over verwijzingen naar de zevende eeuw en soera nummer zoveel: dat werkt niet goed meer. Voor een groep fanatici is dat nog altijd belangrijk, maar na Breivik is dat voor de massa toch minder aantrekkelijk geworden.'


Was de terreur van Anders Breivik een keerpunt?

'Breivik was een van de eerste die zo extreem ontspoorden aan de andere kant van het spectrum, daar waar de zogenaamde islamcritici zich gewoonlijk ophouden. In de tijd voor de aanslagen in Noorwegen was de ideologie van de PVV totaal claustrofobisch en paranoïde: een schijnlogica. De moordraid van Breivik heeft wel wat mensen wakker geschud, denk ik. Veel van die PVV-bloggers hebben ook gezegd: “Mij zie je even niet meer,. Een begrip als “cultureel marxist,, dat voortdurend in Breiviks pamflet opduikt, zag je vroeger wel eens opduiken bij Wilders' ideoloog Martin Bosma, maar tegenwoordig hoor je dat niet meer. Breivik ligt als een steen op de maag van Wilders. Zijn ideologie heeft net iets te veel raakvlakken met die van Breivik. Reken maar dat zoiets gevolgen heeft. En reken maar dat Wilders dat voelt.'


Toch klinken uw laatste boeken niet bepaald hoopvol. Waarom leggen de grote idealen het keer op keer af tegen het populisme?

'Veel van die waarden zijn lege omhulsels geworden: neem bijvoorbeeld de rechten van de mens, of tolerantie. Al dat zijige gedoe over hoe je de ander in de ogen moet kijken en leren begrijpen enzovoort: dat is allemaal mooi, maar je moet dat ook in de praktijk kunnen brengen. Anders vragen mensen zich af: “Waar gààt dat over? Kijk eens naar wat bij mij in de straat gebeurt., Als mensen zich storen aan de hoofddoeken op straat kun je niet gewoon staan schermen met het gelijkheidsbeginsel. Want voor hen ga je dan een wezenlijke discussie uit de weg. Je gebruikt een principe om een discussie af te stoppen, in plaats van ze opnieuw te hechten.'

'Aan de andere kant staan natuurlijk de mensen die de idealen van de verlichting gewoon willen verraden, de groep die helemaal voor eigenheid, verbondenheid en groepsverband gaat. Eigen volk eerst. Maar als je je tegen de dominees van de verlichting verzet én tegen de verraders ervan, dan kom je wel eens tussen twee vuren terecht.'


Terwijl u toch netjes aan de linkerkant ingedeeld wordt?

'Ik denk dat oprecht rechtse mensen wel iets delen met mij. Ik vind namelijk dat je niet die behoefte aan eigenheid, geschiedenis of cultuur kunt negeren, en dat vind je toch eerder ter rechterzijde. Het belang van cultuur is de grote blinde vlek van links geweest.'

'Het echte drama van links is dat de hele cultuur van de sociaaldemocratie weg is. Ooit was links veel meer dan een ideologie, het was ook een bedding voor je bestaan. Dat vinden mensen veel erger dan die tasjesdieven in hun wijk. En dan mag links maar flink blijven roepen dat ze hard tegen de dieven zullen optreden, maar zolang de samenhang, verdwenen is, zal dat geen zoden aan de dijk brengen.'


En het kosmopolitisme helpt ook al niet, schrijft u. Hoe vond u Guy Verhofstadt in 'Zomergasten' een paar weken geleden?

'Het is goed dat mensen minder populaire denkbeelden blijven verdedigen. Maar zijn stelling - “Europa zal federaal zijn of niet zijn, - leidt maar tot één antwoord: het zal niet zijn.'


Is dat zo? Nederlanders lijken daar, anders dan Belgen, tegenwoordig heel zeker van te zijn. Waarom?

'Vroeger had je hier ook wel mensen die daarin geloofden. Maar als de kiezers weglopen van dat idee, dan moeten de politici er ook niet veel meer van hebben. En dat zie je in Nederland heel snel gebeuren. In Nederland trekt de staat zich terug: “Jullie moeten alles zelf betalen, we schroeven de subsidies terug,. En in het buitenlands beleid zouden we dan landen steunen die niet overeind kunnen blijven? Dat is een ideologische spagaat die mensen als Rutte ongeloofwaardig maakt. En daar maakt Wilders dan weer handig gebruik van.'


Is een sterker Europa dan geen nobel doel?

'Ik zou niets liever willen dan Verhofstadt in de armen vallen, ik ben doordesemd van dit soort sentimenten, maar je kunt ze niet afdwingen. Met veel subsidiegeld een hoop Europese dichters allemaal samen de Rijn laten afvaren uit naam van een gedeelde Europese cultuur: dat wérkt niet. Als het aankomt op solidariteit, als we Griekenland moeten redden, dan doen we dat alleen omdat het anders nog erger wordt. Dat is het enige argument dat werkt. Het geroemde Europese gevoel wordt nu getest. En voor de test zakken we gigantisch.'

'Het is weer hetzelfde verhaal als bij de multiculturele samenleving: men heeft opnieuw geen rekening gehouden met de lokale affiniteiten, die tegen elke rationele redenering ingaan. Dat wil niet zeggen dat je daarom moet capituleren, en niets meer moet nastreven. Maar als je het negeert, dan struikel je erover.'


Bent u nu niet elk maatschappelijk probleem aan het culturaliseren? Zou het kunnen dat, bijvoorbeeld, de economische situatie er ook iets mee te maken heeft?

'Waarom begin ik niet over het neoliberalisme? Dat is een klassiek-links bezwaar, maar het is mijn onderwerp niet. Dat neoliberalisme wordt al genoeg bekritiseerd: Naomi Klein, Noam Chomsky en wie al niet.'

'Klassiek-linkse Vlamingen weten dat ik tegen Wilders ben. Bovendien heb ik me tegen bepaalde vormen van populisme uitgesproken. Mijn geloofsbrieven zijn dus in orde. Maar als ik over identiteit of nationaal gevoel begin, dan is de liefde meteen over. Het was geloof ik Gandhi die ooit zei dat mensen liever droog brood eten dan dat ze iets van hun identiteit moeten opgeven. Natuurlijk gaat de andere kant ook te ver: dat gedoe van jullie over goede en slechte Vlamingen, dat is een idiotie waar je keihard moet mee afrekenen. Maar daarmee ben je nog niet van de discussie af.'


Hoe geraak je er wel vanaf?

'In Zuid-Limburg waren er onlangs twee voetbalclubs die moesten fuseren omdat ze niet rendabel waren. Die fans woonden op geen tien meter van elkaar, maar haatten elkaar hartsgrondig. Ze wilden helemaal niet fuseren. En uiteindelijk hoefden ze ook niet te fuseren, want de clubs gingen allebei failliet. Vonden de fans dat erg? Nee, de fans vonden dat geweldig. Geen droefenis omwille van het failliet, maar blijdschap omdat ze niet hoefden te fuseren. Rechts melkt dit soort emoties nog altijd beter uit, terwijl links nog staat te kijken van: “Waar gaat dit over? Dit past niet in ons verhaal.,'

'Een op drie Rotterdammers heeft ruzie met zijn buren: dààr gaat het over. Het gebrek aan samenhang is totaal. Rechts kan dat ook niet oplossen, maar die exploiteren het wel netjes. Als je het lokale niet hebt, dan zal het globale helemaal niet lukken. Als je het culturele aspect niet van extreem of mild rechts afpikt, dan kom je nergens. De sleutel ligt bij de gemeenschap. Hoe we die terugkrijgen: dàt is de hamvraag.'


DS, 01-10-2011 (Bert Bultinck)