Barst
10th October 2009, 01:48
‘Ik geef niet op, tenzij ik doodval'
Als twee Antwerpse actiecomités geen roet in het eten hadden gegooid, zou Lange Wapper nu al in de steigers staan. In een bijna perfecte symbiose presteerden Wim Van Hees (Ademloos), Manu Claeys en Peter Verhaeghe (Straten-Generaal) het onmogelijke: de BAM-motor begon te sputteren. Eén week voor het referendum: ‘De tanker moet worden stilgelegd, zodat de wijsheid kan terugkeren.'
Precies elf dagen voor het referendum worden er geen cadeautjes meer uitgedeeld in Antwerpen, ook niet als het publiek bestaat uit een paar honderd jongeren van het SITO 5, een stedelijke school op het Kiel. Het is woensdagochtend. De architect van Noriant, het consortium dat de Lange Wapper erg graag wil bouwen, mag het schooldebat met Straten-Generaal aftrappen. Maar voor Chris Poulissen aan zijn slide show over de Oosterweelverbinding begint, wil hij nog iets kwijt over ‘de context'. ‘Straks zal iemand van een actiegroep jullie komen vertellen dat wat wij zeggen niet correct is', prent hij de scholieren in. ‘Zo gaat dat: een actiegroep is altijd tegen. Opbouwen is moeilijk, afbreken is makkelijk. We zitten in een soort van vernietigingsproces.'
De toon is gezet. Manu Claeys en Peter Verhaeghe, die nog niet eens op het podium zijn verschenen, zitten op de eerste rij te grijnzen. Na ruim vier jaar van — vaak eenzame — strijd tegen de Lange Wapper zijn de twee voortrekkers van Straten-Generaal nauwelijks nog te destabiliseren. Al wordt de strijd in het zicht van de meet wel bijzonder hevig gevoerd.
‘Elk actiecomité dat succes boekt, krijgt daar op de duur mee af te rekenen', zegt Peter Verhaeghe twee uur later aan de keukentafel van de familie Claeys, het hoofdkwartier van Straten-Generaal. ‘Eerst word je compleet genegeerd. Als dat niet lukt, probeert men “in dialoog” te gaan. En als je dan nog niet overstag gaat, beland je in de ergste fase. Dan beginnen de verdachtmakingen: “Ze weigeren onze uitgestoken hand” of “Ze doen aan politiek”. Daar zitten we nu volop in.' Volgens Claeys is dat de moeilijkste fase. ‘Ze proberen ons te marginaliseren met alle trucs van de foor.'
De actiecomités kunnen zich daar natuurlijk ook aan optrekken: het is het beste bewijs dat ze het pro-Lange Wapper-kamp in nauwe schoentjes hebben gebracht. Bij Noriant en de BAM verbergen ze niet dat ze gepikeerd zijn door alle aandacht voor Straten-Generaal en Ademloos. ‘Wij zijn geselecteerd, omdat we ons vak kennen', zegt Lode Franken, projectdirecteur van Noriant. ‘Als je dan hoort wat die comités allemaal vertellen, kan je toch niet anders dan vaststellen dat er — ik ben beleefd — redelijk wat onjuistheden in hun verhaal zitten. Een geduchte tegenstrever? Pff, dat weet ik niet. Het blijven mensen zonder opleiding. Terwijl wij met honderd professionals al vier jaar lang op dit dossier zitten te studeren. En aan al die investeringen hebben we tot nu toe 0 euro verdiend.'
Geld uitgegeven wordt er des te meer. Deze week verspreidde Noriant een peperdure folder in alle Antwerpse brievenbussen: 36 pagina's glanspapier moeten de inwoners overtuigen van het nut van het BAM-project. Het is alle hens aan dek, zelfs voor een schooldebat. In SITO 5 zit niet alleen Noriant-architect Poulissen, ook Noriant-ingenieur Jan Van Steirteghem en BAM-medewerker Bojan Cerovic staan paraat om de vijandelijke aanvallen af te slaan. Elders zet de BAM nog meer troepen in: in de BAM-winkel in de Antwerpse Stadsfeestzaal, waar de Oosterweel-maquette staat, lopen continu vier mensen rond om de vragen van belangstellenden te beantwoorden. En dan zwijgen we nog over de BAM-spotjes, de BAM-reclame, de BAM-affiches.
Wim Van Hees spreekt over ‘een volksbombardement'. Ook Claeys is er niet helemaal gerust op: ‘Die Noriant-folders in de bussen richten zich tot mensen die de klassieke media niet volgen, die wij niet kúnnen bereiken.'
Ontembare energie
Het contrast met de actiecomités is groot. Daar moet men het rooien met vrijwilligers, al staan de belangrijksten onder hen dezer dagen wel fulltime ter beschikking. Peter Verhaeghe, ambtenaar in Brussel, heeft verlof zonder wedde genomen in de aanloop naar het referendum. Het gezin Claeys besliste anderhalf jaar geleden om van één inkomen te leven. ‘Dat was even bijsturen', legt Claeys uit. ‘Gelukkig is hier een kringloopwinkel om de hoek en een zaak die overschotten van faillissementen verkoopt. (lacht) We hebben dus niet te klagen.'
Er is ook hulp. Schrijfster Anne Provoost, de vrouw van Claeys, moet tot haar spijt naar het buitenland voor een paar weken, maar ze meldt dat de buren hun diensten hebben aangeboden. ‘Ze willen voor jullie koken', laat ze haar man en de drie kinderen weten. Een aanbod dat in volle campagnetijd niet wordt afgeslagen.
De vrouw van Wim Van Hees heeft dan weer loopbaanonderbreking genomen om haar echtgenoot bij te staan. ‘Anders zou het ook mij niet lukken', vertelt hij. We zitten in een bureautje van de volkshogeschool Elcker-Ik, waar de Ademloos-troepen één keer per week verzamelen blazen. ‘Mijn vrouw en ik zijn allebei elke dag vijftien uur bezig met dit gevecht. En we hebben een groepje van een paar tientallen vrijwilligers dat mee aan de kar trekt. Maar het blijft een ongelijke strijd: ik schat dat zij tussen 1 september en 18 oktober 3 miljoen euro zullen uitgeven, wij moeten het stellen met 60.000 euro. Geef me 300.000 euro en ze komen er niet aan te pas.'
De actievoerders houden het vol op adrenaline. Elke ochtend moet er wel een aanval gepareerd worden, als het niet van Total is, dan wel van het Vlaams Verkeerscentrum. Vervolgens zijn er de debatten en lezingen (tot in de moskee toe), de opiniestukken die geschreven moeten worden, de roadshow van Ademloos die door de districten trekt. Tussendoor rinkelt onophoudelijk de telefoon, een woordvoerder hebben ze niet. ‘Maar mijn woede over hoe de BAM dit aanpakt, geeft me een ontembare energie', verzekert Van Hees. ‘Tenzij ik vóór het referendum doodval, geef ik niet op. En we krijgen ook veel terug. De samenwerking tussen al die vrijwilligers is fantastisch. Om het wat pathetisch te zeggen: het is een verhaal van geloof, hoop en liefde. We kunnen het halen op 18 oktober. Dat moet ook. De tanker moet stilgelegd worden. Pas dan kan de wijsheid terugkeren.'
Ook als dat niet gebeurt en een meerderheid voor de brug kiest, hebben de actiecomités iets historisch voor mekaar gekregen. In het najaar van 2005 leek alles definitief beklonken. De Vlaamse regering had een Gewestelijk Ruimtelijk Uitvoeringsplan goedgekeurd waarin plek was vrij gehouden voor de Oosterweelverbinding, niemand geloofde dat er nog een kink in de kabel kon komen.
Pas op voor Camille!
Verkeerd gedacht: in Borgerhout begint er in die dagen een haard van verzet te broeien. Claeys en Verhaeghe vinden het verdacht dat de BAM maandenlang geheimzinnig blijft doen over de maquette voor haar grootse project: ‘Daar ben je normaal toch trots op?' De twee heren van Straten-Generaal zijn na enig onderzoek van mening dat hun vrees gegrond is: ze stellen vast dat de BAM-plannen onvolledig zijn. Ook bij de brug zelf hebben Claeys en Verhaeghe trouwens grote vragen: die loopt aan de noordkant van het Eilandje, door een buurt die de stad Antwerpen nog verder wilde ontwikkelen.
De Straten-Generaaljongens beginnen te studeren en trekken met de fiets op prospectie. ‘Je moet ter plekke gaan ruiken', zegt Claeys. ‘Je moet met eigen ogen vaststellen wat er mogelijk is.' Ze verleggen de brug in noordelijke richting, zodat ze een eind verder weg ligt van het centrum van de stad. Pas later beginnen ze te pleiten voor een tunnel. ‘Maar we hadden van bij de start een eigen plan', vertelt Verhaeghe. ‘Het heeft jaren geduurd voor men dat wilde onderzoeken.' Claeys: ‘Overal zijn we geweest met onze presentaties: bij de Rotary-clubs, bij bedrijven, bij bewonersgroepen, bij het stadsbestuur, bij individuele politici. We stelden vast dat we veel stille supporters hadden. Vaak waren we nog maar tien minuten bezig of men viel ons in de rede: “Maar ik ben het er óók niet mee eens!” Zelfs Patrick Janssens heeft ons dat jaren geleden al gezegd. “Alleen moet ik nu eenmaal ook een politieke logica volgen”, voegde hij er helaas aan toe. Ambtenaren of voormalige BAM-medewerkers tipten ons over het dossier, speelden documenten door, per mail of in bruine enveloppes die in de bus werden gedropt. Ze zeiden: “Goed bezig, jongens.” Maar tot onze frustratie wilde haast niemand dat publiek herhalen.'
Christian Leysen, topman van het havenbedrijf Ahlers en ooit Open VLD-gemeenteraadslid, is een van de weinigen die zich toen wél aan de kant van Straten-Generaal schaarden. Hij zal volgende week neen stemmen. ‘Ze vroegen me of ze hun plannen mochten komen presenteren', vertelt hij. ‘Ik vond dat ze zeer degelijk werk hadden afgeleverd. Ik was onder de indruk van hun zakelijkheid en dossierkennis. Ze waren ook vrij van geest, ze zochten naar creatieve oplossingen. Dat is het grote verschil met de BAM: daar had men oogkleppen op.' De druk is groot. Als iemand openlijk begint te twijfelen aan het BAM-tracé, komen de powers that be in actie. Lange tijd is het gouverneur Camille Paulus die de verdwaalde schapen weer naar de kudde sommeert. Zijn argument is altijd hetzelfde: de beslissing is jaren geleden met een ‘breed draagvlak' genomen, daar gaan we nu toch niet op terugkomen?
‘Maar dat verhaaltje klopt gewoon niet', zegt Verhaeghe. ‘Paulus verwees altijd naar zijn Staten-Generaal: op die vergadering in 2000 was de knoop doorgehakt en daar waren onder meer de Fietsersbond en de Bond Beter Leefmilieu aanwezig. Maar van inspraak was geen sprake. De plannen werden op een uurtje voorgesteld, vervolgens mochten er enkele vragen worden gesteld en achteraf ging Paulus verkondigen dat er een “breed draagvlak” was. Iedereen die dat achteraf nog in vraag durfde te stellen, kreeg op zijn donder: “U speelt met de toekomst van de stad Antwerpen!” '
De verdwijntruc van de BAM
Bij de BAM maakte men zich jarenlang weinig zorgen, het verzet van Straten-Generaal was er tot 2008 nauwelijks een onderwerp van gesprek. ‘Een geweldige fout', noemt een voormalig medewerker het. ‘Straten-Generaal werd weggelachen: “Da's maar een actiecomité.” Dat heeft alles te maken met de samenstelling van de BAM: het zit daar vol technici en ingenieurs. De voortgangsrapportages in het Vlaams Parlement, dáár lag men van wakker. Maar niet van wat er in de stad zelf aan de hand was.'
Nochtans loopt de BAM-tanker ook in het Vlaams Parlement heel wat averij op. De maatschappij, die in 2002 door de Vlaamse regering werd opgericht om alle infrastructuurwerken in Antwerpen onder haar hoede te nemen, is hoegenaamd geen voorbeeld van transparantie. Zowel de parlementsleden als het Rekenhof klagen dat de BAM te veel informatie achterhoudt. Er verschijnen ook kwalijke verhalen over de exploderende kostprijs van de Oosterweelverbinding en over de discutabele manier waarop het bouwconsortium Noriant is geselecteerd.
Ongetwijfeld zat er ook een strategie achter alle geheimdoenerij: hoe langer het project vaag bleef, hoe moeilijker het was om er gericht op te schieten. Zelfs Straten-Generaal begon zich daardoor eigenlijk vrij laat te bemoeien. ‘Het is toch ontstellend dat ze hun plannen nooit zijn gaan presenteren in al die wijken die zich zo ongerust maakten, zoals de Luchtbal of de Damwijk', zegt Claeys. ‘Tot op dit eigenste moment blijven ze mist spuiten: niemand kan inschatten wat ze nu eigenlijk van plan zijn aan het Sportpaleis. Men wil de mensen zoveel mogelijk in de war brengen met misleidende of gewoon foute informatie. De overheid zou zich dat nooit kunnen veroorloven.'
De BAM wel, al sukkelt de instelling daardoor wel met een stevig imagoprobleem. Ze ligt dezer dagen even zwaar onder vuur als de Wapper zelf, en daar profiteert het antibrugkamp van. Christian Leysen vroeg eerder deze week al onomwonden de ontmanteling van de BAM. Dat er iets aan de hand is, lijkt men ook intern goed te beseffen. Topman Karel Vinck mag de BAM dan wel ‘een excellent vehikel' blijven noemen, in de maquettewinkkel in de Stadsfeestzaal is het drieletterwoord nauwelijks nog te bespeuren. Het bouwsel wordt er gepresenteerd als een werk van ‘Vooruit met Antwerpen', dat roept minder weerstand op.
Lange tijd leek de BAM nochtans onaantastbaar. Zelfs Claeys en Verhaeghe dachten er twee jaar geleden even over om de handdoek in de ring te gooien. ‘Toen bleek dat het milieu-effectenrapport over ons alternatief onderzocht en neergesabeld was door iemand die voor de BAM werkte, zagen we het even niet meer zitten', zegt Claeys. ‘Minister Crevits had geen oren naar onze kritiek op die belangenvermenging. Toen werd het mij echt duidelijk dat we tegen een machien aan het vechten waren. Maar na een stevige zomervakantie beslisten we om toch door te gaan. In het najaar van 2007 voelden we het draagvlak voor ons protest groeien, het begon te kantelen.'
Daar komt Van Hees
Dat het ook echt kantelde, mag Wim Van Hees op zijn palmares schrijven. Hij voorzag het kanon dat op Lange Wapper is gericht in maart 2008 van nieuw buskruit. Toen presenteerde de voormalige reclamemaker, ooit baas van burgemeester Janssens bij reclamebureau VVL/BBDO, zijn vzw Ademloos. Van Hees betokkelde de emotionele snaar: hij zei dat de Lange Wapper een catastrofe zou zijn voor de volksgezondheid, de boosdoener is het fijn stof dat de auto's over de stad zullen uitbraken.
Ook Van Hees, die op Linkeroever woont, is eigenlijk de vuurlinie ingestuurd door de BAM. ‘Op buurtvergaderingen stelde ik vragen over de gevolgen voor Linkeroever, maar nooit kreeg ik een antwoord', vertelt hij. ‘Ik ergerde me aan dat systeem van consequente desinformatie. Van een overheidsbedrijf mag je toch verwachten dat het de waarheid vertelt? (nadrukkelijk) Zij hebben van mij een actievoerder gemaakt.' Helemaal overstag gaat Van Hees als hij in oktober 2007 een lezing van Straten-Generaal bijwoont in deSingel. Met een paar gepensioneerde vrienden organiseert hij van dan af de tegenstand. Hij schrijft een strategische nota die nog altijd de leidraad is voor de Ademloos-acties. ‘Ik besefte dat ik eigenlijk aan een krankzinnige opdracht begon', lacht hij. ‘Maar ik zag ook dat de actiecomités kansen hadden laten liggen. Une levée des masses was de enige optie met slaagkansen. Het kwam erop aan de tegenstand grondig te destabiliseren, de inwoners van deze stad moesten inzien dat de volksgezondheid totaal uit het oog was verloren bij het Wapper-project. En dat moesten we hen op een mediatiek interessante manier duidelijk maken.'
Het heeft Van Hees achteraf veel kritiek opgeleverd. Toen de mentaal gehandicapte leerlingen van het Sint-Jozefinstituut (dat pal onder de brug komt te liggen) voor een protestactie naar de Grote Markt trokken, kreeg hij het verwijt dat hij ‘kinderen misbruikte'. ‘Ik heb zelf een gehandicapte dochter, dat kwam dus héél hard aan', zegt hij. ‘U zal gemerkt hebben dat we het Sint-Jozefinstituut er vanaf dat moment volledig buiten hebben gehouden. Ik vond en vind die kritiek nog altijd onterecht. Maar gezondheid is natuurlijk wel iets emotioneels. Alleen is het daarom nog geen onzin. Fijn stof helpt elk jaar 13.000 mensen het hoekje om. Dat zeg ik niet, dat zegt de Europese Commissie.' Het thema is wel helemaal verdwenen uit de campagne: Arup/Sum stelde brug en tunnel min of meer gelijk op fijnstofgebied. ‘Maar dat klopt niet', zegt Van Hees. ‘Mijn geweten is gerust.'
Erg belangrijk: de samenwerking tussen Ademloos en Straten-Generaal loopt van meet af aan uitstekend. De twee actiecomités vangen elkaar geen vliegen af, zoals de Witte Comités in post-Dutrouxtijd. ‘De jongens van Straten-Generaal hebben het verstand, wij leveren de megafoon: da's onze dubbeldekse brug', vertelde Van Hees dinsdagavond tijdens de Ademloos-roadshow. ‘We zijn volstrekt compatibel', klinkt het bij Claeys. ‘De drager van het protest is het fijn stof geweest, de drager van het debat is ons studiewerk over de tracés.'
Nieuw soort middenveld
En de methode was het referendum. Van Hees was er in juni 2008 van overtuigd dat er ook politiek iets in beweging zou komen als hij erin slaagde 47.000 handtekeningen te verzamelen. Dat moest lukken: het protest in de stad nam toe, de Lange Wapper werd plots voorpaginanieuws. ‘De aankondiging van het referendum, dat was echt een markerend punt', zegt Van Hees. ‘Toen is men in paniek geraakt.' Dat is het minste wat je kan zeggen: de Vlaamse regering besliste uiteindelijk toch om nog eens een grote studie te bestellen naar de verschillende tracés, ook naar dat van Straten-Generaal. Toen Arup/Sum dit voorjaar tot de conclusie kwam dat geen enkele optie voldoet, en zelf prompt een eigen tunnelalternatief lanceerde, vervoegde Patrick Janssens — in navolging van Groen! — het anti-Wapperfront.
Daardoor wordt de strijd, ook tussen de politieke partijen, bijzonder spannend. Samen met Straten-Generaal is Ademloos erin geslaagd om de politiek in een volgende rol te duwen. Dat was alleen mogelijk dankzij het strategisch vernuft van Van Hees. ‘Je ziet dat hij een professional is', klinkt het bij een voormalige reclamecollega. ‘(lachend) Eigenlijk zou elk actiecomité zo'n reclamejongen moeten inhuren.' Al was het zonder de dossiervreterij van Claeys en Verhaeghe niet gelukt om de Wapper zo in het nauw te drijven. Om het in Wetstratees uit te drukken: het is een en-en-verhaal.
De Gentse politicoloog Carl Devos sprak deze week in Knack niet onterecht van een ‘nieuw soort middenveld'. ‘Intellectuelen met een grondige dossierkennis die politici doen twijfelen. Ze moeten dat vooral blijven doen. Want als het duizend procent zeker was dat de brug de beste oplossing was, dan hadden Straten-Generaal en Ademloos nu niet meer bestaan.' Claeys steekt niet weg dat hij van een vervolg droomt. ‘Je zou toch bijna hopen dat er iets blijft hangen van dit protest? Dat er inderdaad een nieuw soort middenveld ontstaat? Natuurlijk zijn we met weinig mensen, maar zo zijn de vakbonden ook ontstaan. Omdat drie mensen aan een toog tegen mekaar zeiden: “Dat is schandalig!'”
Bij Noriant zitten ze niet te wachten op die vernieuwing. Projectdirecteur Lode Franken vindt dat de macht van de actiegroepen in dit dossier véél te groot is geworden. ‘Dat is geen goede zaak voor de democratie. Een actiegroep kan nuttig zijn om een project bij te sturen, maar als ze vinden dat ze de problemen zelf moeten gaan oplossen, wordt het moeilijk. Maar bon, blijkbaar moeten we hierdoor.'
Twijfelen de tegenstanders zelf nooit? Is het wel een goed idee om een probleem waar ze zelf al jaren op hebben moeten studeren voor te leggen aan 450.000 niet altijd even goed geïnformeerde Antwerpenaren? Claeys en Van Hees begrijpen de vraag, maar beweren dat er nu eenmaal geen andere optie was. ‘De verantwoordelijkheid voor het referendum ligt niet bij mij, maar bij de falende overheid', zegt Van Hees. Ook Claeys zit op die lijn. ‘Als men de bestaande organen en wettelijke instrumenten serieus had genomen, was er geen volksraadpleging nodig geweest. Alleen heeft men heel bewust te weinig mensen bij de beslissingen betrokken. Dáár gaat deze hele strijd voor ons óók over. Er heerste jarenlang, en eigenlijk nog steeds, een volstrekt gebrek aan transparantie. Bij zo'n groot project moet men bij de start een grote debat- en inspraakronde voorzien. Dan was een referendum niet nodig geweest.'
Een leven alstublieft!
Maar ze vonden het dus wél nodig. En dus staat Wim Van Hees, 69 jaar oud, dinsdagavond ontgoocheld een pint te drinken in de weinig opbeurende cafetaria van het cultureel centrum Luchtbal. Er zit slechts een man of veertig in de zaal voor de eerste Ademloos-roadshow — dat komt aan. Maar er is een schuldige, weet Van Hees.
‘Philip Heylen (de CD&V-schepen van Cultuur, red.) heeft de culturele centra verboden om reclame te maken voor onze shows', fulmineert hij. ‘Hij ontkent dat, maar het is zo. Ze moeten “neutraal” zijn. Dit is zo spijtig, hier is zo hard aan gewerkt door onze mensen. (boos) De manier waarop dat begrip “neutraliteit” wordt ingevuld, is van een schrikwekkende lichtzinnigheid. Ondertussen laat de “neutrale” Kris Peeters wel toe dat de BAM miljoen euro belastinggeld spendeert aan haar campagne.'
Van Hees zal blij zijn als het allemaal achter de rug is. Hij zal het zelf ontkennen, maar de strijder is toch een beetje moe aan het worden. ‘Ik was al een paar jaar vrolijk en intensief aan het genieten van mijn oude dag. Tot ik in dit verhaal belandde. In 2007 heb ik 4.000 kilometer gefietst, dit jaar staat er amper zeventig kilometer op mijn teller. Anderhalve dag vakantie hebben we deze zomer genomen. Mijn gehandicapte dochter bezoek ik normaal om de veertien dagen, maar zelfs dat lukt me de laatste weken niet meer.'
‘En dan beginnen ze te vragen of je niet gesponsord wordt door de tunnelbouwers? Nooit zouden we geld aanvaarden uit die hoek, Manu evenmin. Dat is crapuleus! (heft de handen) Ik wil mijn leven terug.'
DS, 10-10-2009 (Ruud Goossens)
Als twee Antwerpse actiecomités geen roet in het eten hadden gegooid, zou Lange Wapper nu al in de steigers staan. In een bijna perfecte symbiose presteerden Wim Van Hees (Ademloos), Manu Claeys en Peter Verhaeghe (Straten-Generaal) het onmogelijke: de BAM-motor begon te sputteren. Eén week voor het referendum: ‘De tanker moet worden stilgelegd, zodat de wijsheid kan terugkeren.'
Precies elf dagen voor het referendum worden er geen cadeautjes meer uitgedeeld in Antwerpen, ook niet als het publiek bestaat uit een paar honderd jongeren van het SITO 5, een stedelijke school op het Kiel. Het is woensdagochtend. De architect van Noriant, het consortium dat de Lange Wapper erg graag wil bouwen, mag het schooldebat met Straten-Generaal aftrappen. Maar voor Chris Poulissen aan zijn slide show over de Oosterweelverbinding begint, wil hij nog iets kwijt over ‘de context'. ‘Straks zal iemand van een actiegroep jullie komen vertellen dat wat wij zeggen niet correct is', prent hij de scholieren in. ‘Zo gaat dat: een actiegroep is altijd tegen. Opbouwen is moeilijk, afbreken is makkelijk. We zitten in een soort van vernietigingsproces.'
De toon is gezet. Manu Claeys en Peter Verhaeghe, die nog niet eens op het podium zijn verschenen, zitten op de eerste rij te grijnzen. Na ruim vier jaar van — vaak eenzame — strijd tegen de Lange Wapper zijn de twee voortrekkers van Straten-Generaal nauwelijks nog te destabiliseren. Al wordt de strijd in het zicht van de meet wel bijzonder hevig gevoerd.
‘Elk actiecomité dat succes boekt, krijgt daar op de duur mee af te rekenen', zegt Peter Verhaeghe twee uur later aan de keukentafel van de familie Claeys, het hoofdkwartier van Straten-Generaal. ‘Eerst word je compleet genegeerd. Als dat niet lukt, probeert men “in dialoog” te gaan. En als je dan nog niet overstag gaat, beland je in de ergste fase. Dan beginnen de verdachtmakingen: “Ze weigeren onze uitgestoken hand” of “Ze doen aan politiek”. Daar zitten we nu volop in.' Volgens Claeys is dat de moeilijkste fase. ‘Ze proberen ons te marginaliseren met alle trucs van de foor.'
De actiecomités kunnen zich daar natuurlijk ook aan optrekken: het is het beste bewijs dat ze het pro-Lange Wapper-kamp in nauwe schoentjes hebben gebracht. Bij Noriant en de BAM verbergen ze niet dat ze gepikeerd zijn door alle aandacht voor Straten-Generaal en Ademloos. ‘Wij zijn geselecteerd, omdat we ons vak kennen', zegt Lode Franken, projectdirecteur van Noriant. ‘Als je dan hoort wat die comités allemaal vertellen, kan je toch niet anders dan vaststellen dat er — ik ben beleefd — redelijk wat onjuistheden in hun verhaal zitten. Een geduchte tegenstrever? Pff, dat weet ik niet. Het blijven mensen zonder opleiding. Terwijl wij met honderd professionals al vier jaar lang op dit dossier zitten te studeren. En aan al die investeringen hebben we tot nu toe 0 euro verdiend.'
Geld uitgegeven wordt er des te meer. Deze week verspreidde Noriant een peperdure folder in alle Antwerpse brievenbussen: 36 pagina's glanspapier moeten de inwoners overtuigen van het nut van het BAM-project. Het is alle hens aan dek, zelfs voor een schooldebat. In SITO 5 zit niet alleen Noriant-architect Poulissen, ook Noriant-ingenieur Jan Van Steirteghem en BAM-medewerker Bojan Cerovic staan paraat om de vijandelijke aanvallen af te slaan. Elders zet de BAM nog meer troepen in: in de BAM-winkel in de Antwerpse Stadsfeestzaal, waar de Oosterweel-maquette staat, lopen continu vier mensen rond om de vragen van belangstellenden te beantwoorden. En dan zwijgen we nog over de BAM-spotjes, de BAM-reclame, de BAM-affiches.
Wim Van Hees spreekt over ‘een volksbombardement'. Ook Claeys is er niet helemaal gerust op: ‘Die Noriant-folders in de bussen richten zich tot mensen die de klassieke media niet volgen, die wij niet kúnnen bereiken.'
Ontembare energie
Het contrast met de actiecomités is groot. Daar moet men het rooien met vrijwilligers, al staan de belangrijksten onder hen dezer dagen wel fulltime ter beschikking. Peter Verhaeghe, ambtenaar in Brussel, heeft verlof zonder wedde genomen in de aanloop naar het referendum. Het gezin Claeys besliste anderhalf jaar geleden om van één inkomen te leven. ‘Dat was even bijsturen', legt Claeys uit. ‘Gelukkig is hier een kringloopwinkel om de hoek en een zaak die overschotten van faillissementen verkoopt. (lacht) We hebben dus niet te klagen.'
Er is ook hulp. Schrijfster Anne Provoost, de vrouw van Claeys, moet tot haar spijt naar het buitenland voor een paar weken, maar ze meldt dat de buren hun diensten hebben aangeboden. ‘Ze willen voor jullie koken', laat ze haar man en de drie kinderen weten. Een aanbod dat in volle campagnetijd niet wordt afgeslagen.
De vrouw van Wim Van Hees heeft dan weer loopbaanonderbreking genomen om haar echtgenoot bij te staan. ‘Anders zou het ook mij niet lukken', vertelt hij. We zitten in een bureautje van de volkshogeschool Elcker-Ik, waar de Ademloos-troepen één keer per week verzamelen blazen. ‘Mijn vrouw en ik zijn allebei elke dag vijftien uur bezig met dit gevecht. En we hebben een groepje van een paar tientallen vrijwilligers dat mee aan de kar trekt. Maar het blijft een ongelijke strijd: ik schat dat zij tussen 1 september en 18 oktober 3 miljoen euro zullen uitgeven, wij moeten het stellen met 60.000 euro. Geef me 300.000 euro en ze komen er niet aan te pas.'
De actievoerders houden het vol op adrenaline. Elke ochtend moet er wel een aanval gepareerd worden, als het niet van Total is, dan wel van het Vlaams Verkeerscentrum. Vervolgens zijn er de debatten en lezingen (tot in de moskee toe), de opiniestukken die geschreven moeten worden, de roadshow van Ademloos die door de districten trekt. Tussendoor rinkelt onophoudelijk de telefoon, een woordvoerder hebben ze niet. ‘Maar mijn woede over hoe de BAM dit aanpakt, geeft me een ontembare energie', verzekert Van Hees. ‘Tenzij ik vóór het referendum doodval, geef ik niet op. En we krijgen ook veel terug. De samenwerking tussen al die vrijwilligers is fantastisch. Om het wat pathetisch te zeggen: het is een verhaal van geloof, hoop en liefde. We kunnen het halen op 18 oktober. Dat moet ook. De tanker moet stilgelegd worden. Pas dan kan de wijsheid terugkeren.'
Ook als dat niet gebeurt en een meerderheid voor de brug kiest, hebben de actiecomités iets historisch voor mekaar gekregen. In het najaar van 2005 leek alles definitief beklonken. De Vlaamse regering had een Gewestelijk Ruimtelijk Uitvoeringsplan goedgekeurd waarin plek was vrij gehouden voor de Oosterweelverbinding, niemand geloofde dat er nog een kink in de kabel kon komen.
Pas op voor Camille!
Verkeerd gedacht: in Borgerhout begint er in die dagen een haard van verzet te broeien. Claeys en Verhaeghe vinden het verdacht dat de BAM maandenlang geheimzinnig blijft doen over de maquette voor haar grootse project: ‘Daar ben je normaal toch trots op?' De twee heren van Straten-Generaal zijn na enig onderzoek van mening dat hun vrees gegrond is: ze stellen vast dat de BAM-plannen onvolledig zijn. Ook bij de brug zelf hebben Claeys en Verhaeghe trouwens grote vragen: die loopt aan de noordkant van het Eilandje, door een buurt die de stad Antwerpen nog verder wilde ontwikkelen.
De Straten-Generaaljongens beginnen te studeren en trekken met de fiets op prospectie. ‘Je moet ter plekke gaan ruiken', zegt Claeys. ‘Je moet met eigen ogen vaststellen wat er mogelijk is.' Ze verleggen de brug in noordelijke richting, zodat ze een eind verder weg ligt van het centrum van de stad. Pas later beginnen ze te pleiten voor een tunnel. ‘Maar we hadden van bij de start een eigen plan', vertelt Verhaeghe. ‘Het heeft jaren geduurd voor men dat wilde onderzoeken.' Claeys: ‘Overal zijn we geweest met onze presentaties: bij de Rotary-clubs, bij bedrijven, bij bewonersgroepen, bij het stadsbestuur, bij individuele politici. We stelden vast dat we veel stille supporters hadden. Vaak waren we nog maar tien minuten bezig of men viel ons in de rede: “Maar ik ben het er óók niet mee eens!” Zelfs Patrick Janssens heeft ons dat jaren geleden al gezegd. “Alleen moet ik nu eenmaal ook een politieke logica volgen”, voegde hij er helaas aan toe. Ambtenaren of voormalige BAM-medewerkers tipten ons over het dossier, speelden documenten door, per mail of in bruine enveloppes die in de bus werden gedropt. Ze zeiden: “Goed bezig, jongens.” Maar tot onze frustratie wilde haast niemand dat publiek herhalen.'
Christian Leysen, topman van het havenbedrijf Ahlers en ooit Open VLD-gemeenteraadslid, is een van de weinigen die zich toen wél aan de kant van Straten-Generaal schaarden. Hij zal volgende week neen stemmen. ‘Ze vroegen me of ze hun plannen mochten komen presenteren', vertelt hij. ‘Ik vond dat ze zeer degelijk werk hadden afgeleverd. Ik was onder de indruk van hun zakelijkheid en dossierkennis. Ze waren ook vrij van geest, ze zochten naar creatieve oplossingen. Dat is het grote verschil met de BAM: daar had men oogkleppen op.' De druk is groot. Als iemand openlijk begint te twijfelen aan het BAM-tracé, komen de powers that be in actie. Lange tijd is het gouverneur Camille Paulus die de verdwaalde schapen weer naar de kudde sommeert. Zijn argument is altijd hetzelfde: de beslissing is jaren geleden met een ‘breed draagvlak' genomen, daar gaan we nu toch niet op terugkomen?
‘Maar dat verhaaltje klopt gewoon niet', zegt Verhaeghe. ‘Paulus verwees altijd naar zijn Staten-Generaal: op die vergadering in 2000 was de knoop doorgehakt en daar waren onder meer de Fietsersbond en de Bond Beter Leefmilieu aanwezig. Maar van inspraak was geen sprake. De plannen werden op een uurtje voorgesteld, vervolgens mochten er enkele vragen worden gesteld en achteraf ging Paulus verkondigen dat er een “breed draagvlak” was. Iedereen die dat achteraf nog in vraag durfde te stellen, kreeg op zijn donder: “U speelt met de toekomst van de stad Antwerpen!” '
De verdwijntruc van de BAM
Bij de BAM maakte men zich jarenlang weinig zorgen, het verzet van Straten-Generaal was er tot 2008 nauwelijks een onderwerp van gesprek. ‘Een geweldige fout', noemt een voormalig medewerker het. ‘Straten-Generaal werd weggelachen: “Da's maar een actiecomité.” Dat heeft alles te maken met de samenstelling van de BAM: het zit daar vol technici en ingenieurs. De voortgangsrapportages in het Vlaams Parlement, dáár lag men van wakker. Maar niet van wat er in de stad zelf aan de hand was.'
Nochtans loopt de BAM-tanker ook in het Vlaams Parlement heel wat averij op. De maatschappij, die in 2002 door de Vlaamse regering werd opgericht om alle infrastructuurwerken in Antwerpen onder haar hoede te nemen, is hoegenaamd geen voorbeeld van transparantie. Zowel de parlementsleden als het Rekenhof klagen dat de BAM te veel informatie achterhoudt. Er verschijnen ook kwalijke verhalen over de exploderende kostprijs van de Oosterweelverbinding en over de discutabele manier waarop het bouwconsortium Noriant is geselecteerd.
Ongetwijfeld zat er ook een strategie achter alle geheimdoenerij: hoe langer het project vaag bleef, hoe moeilijker het was om er gericht op te schieten. Zelfs Straten-Generaal begon zich daardoor eigenlijk vrij laat te bemoeien. ‘Het is toch ontstellend dat ze hun plannen nooit zijn gaan presenteren in al die wijken die zich zo ongerust maakten, zoals de Luchtbal of de Damwijk', zegt Claeys. ‘Tot op dit eigenste moment blijven ze mist spuiten: niemand kan inschatten wat ze nu eigenlijk van plan zijn aan het Sportpaleis. Men wil de mensen zoveel mogelijk in de war brengen met misleidende of gewoon foute informatie. De overheid zou zich dat nooit kunnen veroorloven.'
De BAM wel, al sukkelt de instelling daardoor wel met een stevig imagoprobleem. Ze ligt dezer dagen even zwaar onder vuur als de Wapper zelf, en daar profiteert het antibrugkamp van. Christian Leysen vroeg eerder deze week al onomwonden de ontmanteling van de BAM. Dat er iets aan de hand is, lijkt men ook intern goed te beseffen. Topman Karel Vinck mag de BAM dan wel ‘een excellent vehikel' blijven noemen, in de maquettewinkkel in de Stadsfeestzaal is het drieletterwoord nauwelijks nog te bespeuren. Het bouwsel wordt er gepresenteerd als een werk van ‘Vooruit met Antwerpen', dat roept minder weerstand op.
Lange tijd leek de BAM nochtans onaantastbaar. Zelfs Claeys en Verhaeghe dachten er twee jaar geleden even over om de handdoek in de ring te gooien. ‘Toen bleek dat het milieu-effectenrapport over ons alternatief onderzocht en neergesabeld was door iemand die voor de BAM werkte, zagen we het even niet meer zitten', zegt Claeys. ‘Minister Crevits had geen oren naar onze kritiek op die belangenvermenging. Toen werd het mij echt duidelijk dat we tegen een machien aan het vechten waren. Maar na een stevige zomervakantie beslisten we om toch door te gaan. In het najaar van 2007 voelden we het draagvlak voor ons protest groeien, het begon te kantelen.'
Daar komt Van Hees
Dat het ook echt kantelde, mag Wim Van Hees op zijn palmares schrijven. Hij voorzag het kanon dat op Lange Wapper is gericht in maart 2008 van nieuw buskruit. Toen presenteerde de voormalige reclamemaker, ooit baas van burgemeester Janssens bij reclamebureau VVL/BBDO, zijn vzw Ademloos. Van Hees betokkelde de emotionele snaar: hij zei dat de Lange Wapper een catastrofe zou zijn voor de volksgezondheid, de boosdoener is het fijn stof dat de auto's over de stad zullen uitbraken.
Ook Van Hees, die op Linkeroever woont, is eigenlijk de vuurlinie ingestuurd door de BAM. ‘Op buurtvergaderingen stelde ik vragen over de gevolgen voor Linkeroever, maar nooit kreeg ik een antwoord', vertelt hij. ‘Ik ergerde me aan dat systeem van consequente desinformatie. Van een overheidsbedrijf mag je toch verwachten dat het de waarheid vertelt? (nadrukkelijk) Zij hebben van mij een actievoerder gemaakt.' Helemaal overstag gaat Van Hees als hij in oktober 2007 een lezing van Straten-Generaal bijwoont in deSingel. Met een paar gepensioneerde vrienden organiseert hij van dan af de tegenstand. Hij schrijft een strategische nota die nog altijd de leidraad is voor de Ademloos-acties. ‘Ik besefte dat ik eigenlijk aan een krankzinnige opdracht begon', lacht hij. ‘Maar ik zag ook dat de actiecomités kansen hadden laten liggen. Une levée des masses was de enige optie met slaagkansen. Het kwam erop aan de tegenstand grondig te destabiliseren, de inwoners van deze stad moesten inzien dat de volksgezondheid totaal uit het oog was verloren bij het Wapper-project. En dat moesten we hen op een mediatiek interessante manier duidelijk maken.'
Het heeft Van Hees achteraf veel kritiek opgeleverd. Toen de mentaal gehandicapte leerlingen van het Sint-Jozefinstituut (dat pal onder de brug komt te liggen) voor een protestactie naar de Grote Markt trokken, kreeg hij het verwijt dat hij ‘kinderen misbruikte'. ‘Ik heb zelf een gehandicapte dochter, dat kwam dus héél hard aan', zegt hij. ‘U zal gemerkt hebben dat we het Sint-Jozefinstituut er vanaf dat moment volledig buiten hebben gehouden. Ik vond en vind die kritiek nog altijd onterecht. Maar gezondheid is natuurlijk wel iets emotioneels. Alleen is het daarom nog geen onzin. Fijn stof helpt elk jaar 13.000 mensen het hoekje om. Dat zeg ik niet, dat zegt de Europese Commissie.' Het thema is wel helemaal verdwenen uit de campagne: Arup/Sum stelde brug en tunnel min of meer gelijk op fijnstofgebied. ‘Maar dat klopt niet', zegt Van Hees. ‘Mijn geweten is gerust.'
Erg belangrijk: de samenwerking tussen Ademloos en Straten-Generaal loopt van meet af aan uitstekend. De twee actiecomités vangen elkaar geen vliegen af, zoals de Witte Comités in post-Dutrouxtijd. ‘De jongens van Straten-Generaal hebben het verstand, wij leveren de megafoon: da's onze dubbeldekse brug', vertelde Van Hees dinsdagavond tijdens de Ademloos-roadshow. ‘We zijn volstrekt compatibel', klinkt het bij Claeys. ‘De drager van het protest is het fijn stof geweest, de drager van het debat is ons studiewerk over de tracés.'
Nieuw soort middenveld
En de methode was het referendum. Van Hees was er in juni 2008 van overtuigd dat er ook politiek iets in beweging zou komen als hij erin slaagde 47.000 handtekeningen te verzamelen. Dat moest lukken: het protest in de stad nam toe, de Lange Wapper werd plots voorpaginanieuws. ‘De aankondiging van het referendum, dat was echt een markerend punt', zegt Van Hees. ‘Toen is men in paniek geraakt.' Dat is het minste wat je kan zeggen: de Vlaamse regering besliste uiteindelijk toch om nog eens een grote studie te bestellen naar de verschillende tracés, ook naar dat van Straten-Generaal. Toen Arup/Sum dit voorjaar tot de conclusie kwam dat geen enkele optie voldoet, en zelf prompt een eigen tunnelalternatief lanceerde, vervoegde Patrick Janssens — in navolging van Groen! — het anti-Wapperfront.
Daardoor wordt de strijd, ook tussen de politieke partijen, bijzonder spannend. Samen met Straten-Generaal is Ademloos erin geslaagd om de politiek in een volgende rol te duwen. Dat was alleen mogelijk dankzij het strategisch vernuft van Van Hees. ‘Je ziet dat hij een professional is', klinkt het bij een voormalige reclamecollega. ‘(lachend) Eigenlijk zou elk actiecomité zo'n reclamejongen moeten inhuren.' Al was het zonder de dossiervreterij van Claeys en Verhaeghe niet gelukt om de Wapper zo in het nauw te drijven. Om het in Wetstratees uit te drukken: het is een en-en-verhaal.
De Gentse politicoloog Carl Devos sprak deze week in Knack niet onterecht van een ‘nieuw soort middenveld'. ‘Intellectuelen met een grondige dossierkennis die politici doen twijfelen. Ze moeten dat vooral blijven doen. Want als het duizend procent zeker was dat de brug de beste oplossing was, dan hadden Straten-Generaal en Ademloos nu niet meer bestaan.' Claeys steekt niet weg dat hij van een vervolg droomt. ‘Je zou toch bijna hopen dat er iets blijft hangen van dit protest? Dat er inderdaad een nieuw soort middenveld ontstaat? Natuurlijk zijn we met weinig mensen, maar zo zijn de vakbonden ook ontstaan. Omdat drie mensen aan een toog tegen mekaar zeiden: “Dat is schandalig!'”
Bij Noriant zitten ze niet te wachten op die vernieuwing. Projectdirecteur Lode Franken vindt dat de macht van de actiegroepen in dit dossier véél te groot is geworden. ‘Dat is geen goede zaak voor de democratie. Een actiegroep kan nuttig zijn om een project bij te sturen, maar als ze vinden dat ze de problemen zelf moeten gaan oplossen, wordt het moeilijk. Maar bon, blijkbaar moeten we hierdoor.'
Twijfelen de tegenstanders zelf nooit? Is het wel een goed idee om een probleem waar ze zelf al jaren op hebben moeten studeren voor te leggen aan 450.000 niet altijd even goed geïnformeerde Antwerpenaren? Claeys en Van Hees begrijpen de vraag, maar beweren dat er nu eenmaal geen andere optie was. ‘De verantwoordelijkheid voor het referendum ligt niet bij mij, maar bij de falende overheid', zegt Van Hees. Ook Claeys zit op die lijn. ‘Als men de bestaande organen en wettelijke instrumenten serieus had genomen, was er geen volksraadpleging nodig geweest. Alleen heeft men heel bewust te weinig mensen bij de beslissingen betrokken. Dáár gaat deze hele strijd voor ons óók over. Er heerste jarenlang, en eigenlijk nog steeds, een volstrekt gebrek aan transparantie. Bij zo'n groot project moet men bij de start een grote debat- en inspraakronde voorzien. Dan was een referendum niet nodig geweest.'
Een leven alstublieft!
Maar ze vonden het dus wél nodig. En dus staat Wim Van Hees, 69 jaar oud, dinsdagavond ontgoocheld een pint te drinken in de weinig opbeurende cafetaria van het cultureel centrum Luchtbal. Er zit slechts een man of veertig in de zaal voor de eerste Ademloos-roadshow — dat komt aan. Maar er is een schuldige, weet Van Hees.
‘Philip Heylen (de CD&V-schepen van Cultuur, red.) heeft de culturele centra verboden om reclame te maken voor onze shows', fulmineert hij. ‘Hij ontkent dat, maar het is zo. Ze moeten “neutraal” zijn. Dit is zo spijtig, hier is zo hard aan gewerkt door onze mensen. (boos) De manier waarop dat begrip “neutraliteit” wordt ingevuld, is van een schrikwekkende lichtzinnigheid. Ondertussen laat de “neutrale” Kris Peeters wel toe dat de BAM miljoen euro belastinggeld spendeert aan haar campagne.'
Van Hees zal blij zijn als het allemaal achter de rug is. Hij zal het zelf ontkennen, maar de strijder is toch een beetje moe aan het worden. ‘Ik was al een paar jaar vrolijk en intensief aan het genieten van mijn oude dag. Tot ik in dit verhaal belandde. In 2007 heb ik 4.000 kilometer gefietst, dit jaar staat er amper zeventig kilometer op mijn teller. Anderhalve dag vakantie hebben we deze zomer genomen. Mijn gehandicapte dochter bezoek ik normaal om de veertien dagen, maar zelfs dat lukt me de laatste weken niet meer.'
‘En dan beginnen ze te vragen of je niet gesponsord wordt door de tunnelbouwers? Nooit zouden we geld aanvaarden uit die hoek, Manu evenmin. Dat is crapuleus! (heft de handen) Ik wil mijn leven terug.'
DS, 10-10-2009 (Ruud Goossens)