Barst
12th September 2009, 15:39
Neen, de paus heeft geen bel
Bart Demyttenaere. 'De Stoel van Petrus. Achter de schermen van het Vaticaan'. Van Halewyck, 369 blz.
Over de paus en het Vaticaan wordt vaak in clichés gesproken, maar kloppen ze ook? Bart Demyttenaere trok tien keer naar Rome en slaagde erin de spelers achter de hoge muren te spreken, van poetsvrouw tot paus. We legden hem zeven vooroordelen voor. 'Het Vaticaan geen politieke invloed meer? Bij wie gingen Bush, Blair en Chirac langs? Bij de paus, niet bij De Gucht.'
1 Een buitenstaander dringt niet door tot het centrum van de macht
'Er hangt geen bel aan het Vaticaan. Er is geen parlofoon met daarop: paus, driemaal drukken. Je moet het vertrouwen winnen van enkele goedgeplaatste mensen en dan gaan de deuren langzaam open, zelfs de deuren van de zijkapelletjes. Natuurlijk wilde ik enkele curiekardinalen - zeg maar de ministers van het Vaticaan - spreken. Ik dacht: echt moeilijk kan dat niet zijn. Voor mijn vorige boek, De Mannen van God, had ik via zijn woordvoerder makkelijk enkele afspraken met kardinaal Danneels kunnen vastleggen. Dat lukte in het Vaticaan aanvankelijk dus niet. In het meest beleefde geval hadden ze geen tijd, maar vaak ook geen zin om mee te werken. Zo stuurde ik naar kardinaal William Levada, de voorzitter van de Congregatie voor de Geloofsleer, een goed beargumenteerde brief waarom ik hem wilde spreken. Ik kreeg een beleefd antwoord waarin stond dat de periode die ik voorstelde voor hem - helaas - niet paste. Een andere periode stelde hij niet voor. Ondertussen wist ik dat dat beleefd Vaticaans was voor: je hoeft niet verder aan te dringen.'
'Bij mijn derde bezoek aan Rome zat ik echt in zak en as. Ik leek nergens te komen. Mijn enige contacten waren enkele Vlamingen, onder wie Jan Dumon en Johan Bonny. Bonny is ondertussen bisschop van Antwerpen, maar toen was hij nog rector van het Belgisch College in Rome én een man met een uitgebreid adresboekje, want door iedereen gerespecteerd. 'Hoe moet ik dat hier verder aanpakken', vroeg ik hem. Hij heeft mij toen echt geholpen, omdat hij voelde dat ik het echt serieus wilde aanpakken. Dat ik het levende Vaticaan wilde tonen in mijn boek. Hij heeft mij toen in contact gebracht met aartsbisschop Renato Boccardo, de secretaris-generaal van de regering van Vaticaanstad. En dat in contact brengen, moet je letterlijk nemen. Hij is met mij meegegaan tot aan Boccardo's bureau en heeft mij voorgesteld. Ik heb toen het geluk gehad dat Boccardo tijd wilde maken voor mij: de telefoons liet hij rinkelen. Uiteindelijk hebben we meer dan twee uur gepraat en kreeg ik de belofte dat hij mij verder zou introduceren. Ik heb hem prompt mijn verlanglijstje bezorgd en zo is de bal aan het rollen gegaan. Hij heeft mij als het ware de sleutel tot het Vaticaan gegeven.'
2 Het Vaticaan is een wereldvreemd instituut
'In letterlijke zin is het Vaticaan zeker wereldvreemd. En dat is maar logisch ook, want het draait er allemaal om het niet-wereldse. Het zou dus een beetje beangstigend zijn mocht het Vaticaan louter als een multinational functioneren. Maar hoe langer je er rondloopt, hoe meer je merkt dat het er toch niet zo wereldvreemd aan toegaat. Uiteindelijk ben ik er toch in geslaagd ruim tweehonderd mensen te spreken, op alle niveaus. En de meesten waren vriendelijke, charmante mensen.'
'Natuurlijk waren er ook minder toegankelijke bij. Maar dat komt misschien ook door het systeem. Vaak worden de veelbelovende, jonge priesters eruit gepikt om in het Vaticaan te gaan studeren en sommigen blijven er hun hele leven werken. Tja, de kans dat je dan geen oog meer hebt voor de problemen in de echte wereld, wordt toch iets groter. Daarom is het beter pas op rijpere leeftijd naar Rome te komen.'
'Als ik iets zou veranderen, dan is het hun communicatie. Die loopt echt slecht. Waarom reageren ze toch altijd zo laat als ze onder vuur komen te liggen? Want laten we wel wezen: we kennen ondertussen de standpunten van de Kerk. Die veranderen ook niet. Dan kan het toch niet moeilijk zijn om, als ze daarmee in de problemen komen, snel en accuraat te reageren? En op een moderne manier het debat aan te gaan.'
3 Het Vaticaan is een wereld van schijn, achterklap en messen in de rug
'Eugenio Hasler, de 26-jarige webmaster van de paus, heeft het het best verwoord. Hij zei me: 'Als mensen denken dat het Vaticaan een toonbeeld is van heilig leven, dan zijn ze mis. Deze wereld is niet minder menselijk dan gelijk welke andere wereld.'
'Volgens Jan Dumon, secretaris-generaal van de pauselijke missiewerken, zorgt het Vaticaanse systeem daar zelf voor. Het is immers een promotioneel systeem. De lonen zijn er erg laag, zeker als je ze vergelijkt met andere hoge internationale functies. En dat moet je doen. Om je gewaardeerd te voelen, moet je dus opklimmen in de hiërarchie. Bij een aantal van mijn gesprekspartners heb ik zeker carrièrisme gevoeld, maar ik ga daar geen namen op kleven. Dumon is daar nogal coulant over: 'Dat is zeker niet evangelisch, maar wel menselijk en begrijpelijk'.'
'Een ding hebben ze wel allemaal gemeen: ze zijn ongelooflijk overtuigd van hun zaak. Mochten alle werknemers in een gewoon bedrijf met dezelfde begeestering werken, geen enkel bedrijf zou nog failliet gaan. Daar ben ik echt van geschrokken. Van de portier, over de stoffeerder tot de curiekardinaal: ze zijn allemaal even trots dat ze voor hun kerk en hun geloof mogen werken.'
4 Het Vaticaan heeft eigenlijk geen politieke invloed meer
'Dat is toch vooral wishful thinking van een aantal mensen in het Westen. Na een nieuwe ongelukkige uitspraak van de paus hoor je sommige politici wel eens opperen dat we de diplomatieke relaties met het Vaticaan moeten opschorten. Ik vrees dat je je internationaal daar alleen belachelijk mee maakt. Het aantal diplomatieke vertegenwoordigingen bij het Vaticaan is nog nooit zo groot geweest als in 2009. Zelfs Iran heeft een ambassadeur bij de Heilige Stoel. China en Vietnam doen er achter de schermen alles aan om officiële diplomatieke relaties aan te knopen.'
'Waarom zitten al die landen in het Vaticaan met een weliswaar kleine, maar wel volwaardige ambassade? Omdat het ideale luisterposten zijn. Het Vaticaan is wereldwijd zo goed georganiseerd dat de kleinste strubbelingen in de verste uithoeken van de wereld vaak het eerste bekend raken in de Romeinse kringen, en dus is het goed daar een oor te hebben.'
'Natuurlijk moet je de politieke macht van de Kerk ook niet overdrijven. Kardinaal Jean-Louis Tauran, voormalig minister van Buitenlandse Zaken, zei het mij vlakaf. ''We zitten in alle internationale organisaties. We zijn overal vertegenwoordigd om onze stem te doen klinken. We doen die ook klinken. Maar onze mening doorduwen: natuurlijk kunnen we dat niet. We zouden het ook niet willen, want we zijn maar één stem in het debat''.'
'Toch blijf ik erbij dat het Vaticaan nog altijd meer internationale impact heeft dan velen, vooral in het Westen, zouden willen. De paus sterft. Wie komt naar de begrafenis? De hele wereld. De oorlog in Irak staat op het punt te beginnen. Wie gaat er langs bij de paus? Blair, Bush en Chirac. Oké, de oorlog begint toch, maar het geeft wel aan dat ze het moreel gezag van de paus nog altijd erkennen. Bij mijn weten zijn ze niet allemaal bij Karel De Gucht langs geweest. 'Dat morele gezag tonen, is het enige wat we kunnen doen', zegt Tauran.'
5 Het Vaticaan is een mannenbastion
'Absoluut. De vraag naar de vrouwen horen ze trouwens niet graag. 'Hoe komt u erbij? Hier werken steeds meer vrouwen', kreeg ik vaak te horen. Maar dat is doorgaans in lage functies. Er is maar één vrouw in een 'superpositie' en dat is Enrica Rosanna. Zij is ondersecretaris van de Congregatie voor de Instituten van Godgewijd Leven. In mensentaal betekent dat dat ze verantwoordelijk is voor 700.000 zusters over de hele wereld.'
'Haar strikken voor een interview was erg moeilijk. Drie, vier keer heeft ze een afspraak afgezegd. ''Dan word ik weer voorgesteld als de 'prima donna' van het Vaticaan en dat wil ik niet. Het heeft te veel moeite gekost om mij op die stoel benoemd te krijgen en ik wil niet voor stennis zorgen'', zei ze. Maar ambitieus ze is wel, want als ze over enkele jaren weggaat, wil ze minstens twee vrouwen op gelijkwaardige functies benoemd krijgen. Dat is de enige manier om iets te veranderen.'
'Zij is dus ondersecretaris. Hogerop kan voor haar niet meer, want vanaf de functie van secretaris of prefect moet je bisschop of kardinaal zijn. En dat kunnen vrouwen tot nader order niet worden. Bij dat feit heeft Enrica Rossana zich wel neergelegd. Ik blijf erbij dat bekwame vrouwen perfect nuntius (de Vaticaanse ambassadeur) moeten kunnen worden. Of maak een vrouw woordvoerder. Dat zou pas een statement zijn. Als je een minder grauw gezicht wil krijgen, moet je aan de façade werken.'
6 De paus leeft als absolute monarch in een ivoren toren
'Een democratie is het instituut niet. Alles draait er om de boodschap van Jezus en die wordt niet aangepast aan de actualiteit van de dag. Aangezien de paus de vertegenwoordiger van Christus op aarde is, heeft hij in principe over alles het laatste woord. Hij regeert dus als een absolute monarch. Of dat in de praktijk effectief zo is, betwijfel ik. Hij kan gewoon niet alles overzien. Veel beslissingen laat hij over zijn medewerkers.'
'Maar eenmaal een beslissing genomen is, is het niet de gewoonte dat die tegengesproken wordt. Dat heb ik mogen aanschouwen bij de benoeming van Johan Bonny tot bisschop van Antwerpen. Ik was bij hem toen hij net bisschop was benoemd. Toen hij vroeg of hij daar even over mocht nadenken, kreeg hij als antwoord van kardinaal Re, verantwoordelijk voor de bisschopsbenoemingen, dat hij uiterlijk over twee dagen Johans jawoord aan de paus zou overbrengen.'
7 Benedictus is een ramp voor de kerk
'West-Europa heeft het moeilijk met hem, maar misschien heeft West-Europa gewoon moeite met een paus en met de Kerk. In Afrika, Azië en Latijns-Amerika wordt hij op handen gedragen. Ik blijf het vreemd vinden dat mensen die zeggen dat ze niks meer met de Kerk te maken hebben, zich blijven opwinden over iemand met wie ze geen rekening houden.'
'Ik denk niet dat deze paus nefast is voor de Kerk, ik denk wel dat hij een overgangspaus is. Dat hij zou overwegen om er vervroegd mee te stoppen, is volgens mij uitgesloten. Daar heb ik echt niemand over horen speculeren. Ik heb hem uiteindelijk maar vijf minuten ontmoet. Ik zag een man die een stevige handdruk gaf en die echt luisterde. Toen ik hem zei wie ik allemaal gesproken had, zei hij dat ik een mooie selectie had gemaakt. Maar toen ik hem zei dat het fantastisch zou zijn indien ik hem een halfuur kon spreken, werd ik toch langzaam aangemaand opzij te stappen.'
'Hij legt natuurlijk de nadruk op een aantal waarden die op dit moment niet meer populair zijn. Moet hij dat dan niet meer doen? Als westerling ben ik het ook niet altijd met al zijn standpunten eens. Misschien legt hij wel te veel de nadruk op moraal, misschien zou hij wat meer de nadruk mogen leggen op solidariteit. Alhoewel. Hij doet dat ook, alleen worden die uitspraken veel minder opgepikt door de media.'
DS, 12-09-2009 (Dominique Minten)
Bart Demyttenaere. 'De Stoel van Petrus. Achter de schermen van het Vaticaan'. Van Halewyck, 369 blz.
Over de paus en het Vaticaan wordt vaak in clichés gesproken, maar kloppen ze ook? Bart Demyttenaere trok tien keer naar Rome en slaagde erin de spelers achter de hoge muren te spreken, van poetsvrouw tot paus. We legden hem zeven vooroordelen voor. 'Het Vaticaan geen politieke invloed meer? Bij wie gingen Bush, Blair en Chirac langs? Bij de paus, niet bij De Gucht.'
1 Een buitenstaander dringt niet door tot het centrum van de macht
'Er hangt geen bel aan het Vaticaan. Er is geen parlofoon met daarop: paus, driemaal drukken. Je moet het vertrouwen winnen van enkele goedgeplaatste mensen en dan gaan de deuren langzaam open, zelfs de deuren van de zijkapelletjes. Natuurlijk wilde ik enkele curiekardinalen - zeg maar de ministers van het Vaticaan - spreken. Ik dacht: echt moeilijk kan dat niet zijn. Voor mijn vorige boek, De Mannen van God, had ik via zijn woordvoerder makkelijk enkele afspraken met kardinaal Danneels kunnen vastleggen. Dat lukte in het Vaticaan aanvankelijk dus niet. In het meest beleefde geval hadden ze geen tijd, maar vaak ook geen zin om mee te werken. Zo stuurde ik naar kardinaal William Levada, de voorzitter van de Congregatie voor de Geloofsleer, een goed beargumenteerde brief waarom ik hem wilde spreken. Ik kreeg een beleefd antwoord waarin stond dat de periode die ik voorstelde voor hem - helaas - niet paste. Een andere periode stelde hij niet voor. Ondertussen wist ik dat dat beleefd Vaticaans was voor: je hoeft niet verder aan te dringen.'
'Bij mijn derde bezoek aan Rome zat ik echt in zak en as. Ik leek nergens te komen. Mijn enige contacten waren enkele Vlamingen, onder wie Jan Dumon en Johan Bonny. Bonny is ondertussen bisschop van Antwerpen, maar toen was hij nog rector van het Belgisch College in Rome én een man met een uitgebreid adresboekje, want door iedereen gerespecteerd. 'Hoe moet ik dat hier verder aanpakken', vroeg ik hem. Hij heeft mij toen echt geholpen, omdat hij voelde dat ik het echt serieus wilde aanpakken. Dat ik het levende Vaticaan wilde tonen in mijn boek. Hij heeft mij toen in contact gebracht met aartsbisschop Renato Boccardo, de secretaris-generaal van de regering van Vaticaanstad. En dat in contact brengen, moet je letterlijk nemen. Hij is met mij meegegaan tot aan Boccardo's bureau en heeft mij voorgesteld. Ik heb toen het geluk gehad dat Boccardo tijd wilde maken voor mij: de telefoons liet hij rinkelen. Uiteindelijk hebben we meer dan twee uur gepraat en kreeg ik de belofte dat hij mij verder zou introduceren. Ik heb hem prompt mijn verlanglijstje bezorgd en zo is de bal aan het rollen gegaan. Hij heeft mij als het ware de sleutel tot het Vaticaan gegeven.'
2 Het Vaticaan is een wereldvreemd instituut
'In letterlijke zin is het Vaticaan zeker wereldvreemd. En dat is maar logisch ook, want het draait er allemaal om het niet-wereldse. Het zou dus een beetje beangstigend zijn mocht het Vaticaan louter als een multinational functioneren. Maar hoe langer je er rondloopt, hoe meer je merkt dat het er toch niet zo wereldvreemd aan toegaat. Uiteindelijk ben ik er toch in geslaagd ruim tweehonderd mensen te spreken, op alle niveaus. En de meesten waren vriendelijke, charmante mensen.'
'Natuurlijk waren er ook minder toegankelijke bij. Maar dat komt misschien ook door het systeem. Vaak worden de veelbelovende, jonge priesters eruit gepikt om in het Vaticaan te gaan studeren en sommigen blijven er hun hele leven werken. Tja, de kans dat je dan geen oog meer hebt voor de problemen in de echte wereld, wordt toch iets groter. Daarom is het beter pas op rijpere leeftijd naar Rome te komen.'
'Als ik iets zou veranderen, dan is het hun communicatie. Die loopt echt slecht. Waarom reageren ze toch altijd zo laat als ze onder vuur komen te liggen? Want laten we wel wezen: we kennen ondertussen de standpunten van de Kerk. Die veranderen ook niet. Dan kan het toch niet moeilijk zijn om, als ze daarmee in de problemen komen, snel en accuraat te reageren? En op een moderne manier het debat aan te gaan.'
3 Het Vaticaan is een wereld van schijn, achterklap en messen in de rug
'Eugenio Hasler, de 26-jarige webmaster van de paus, heeft het het best verwoord. Hij zei me: 'Als mensen denken dat het Vaticaan een toonbeeld is van heilig leven, dan zijn ze mis. Deze wereld is niet minder menselijk dan gelijk welke andere wereld.'
'Volgens Jan Dumon, secretaris-generaal van de pauselijke missiewerken, zorgt het Vaticaanse systeem daar zelf voor. Het is immers een promotioneel systeem. De lonen zijn er erg laag, zeker als je ze vergelijkt met andere hoge internationale functies. En dat moet je doen. Om je gewaardeerd te voelen, moet je dus opklimmen in de hiërarchie. Bij een aantal van mijn gesprekspartners heb ik zeker carrièrisme gevoeld, maar ik ga daar geen namen op kleven. Dumon is daar nogal coulant over: 'Dat is zeker niet evangelisch, maar wel menselijk en begrijpelijk'.'
'Een ding hebben ze wel allemaal gemeen: ze zijn ongelooflijk overtuigd van hun zaak. Mochten alle werknemers in een gewoon bedrijf met dezelfde begeestering werken, geen enkel bedrijf zou nog failliet gaan. Daar ben ik echt van geschrokken. Van de portier, over de stoffeerder tot de curiekardinaal: ze zijn allemaal even trots dat ze voor hun kerk en hun geloof mogen werken.'
4 Het Vaticaan heeft eigenlijk geen politieke invloed meer
'Dat is toch vooral wishful thinking van een aantal mensen in het Westen. Na een nieuwe ongelukkige uitspraak van de paus hoor je sommige politici wel eens opperen dat we de diplomatieke relaties met het Vaticaan moeten opschorten. Ik vrees dat je je internationaal daar alleen belachelijk mee maakt. Het aantal diplomatieke vertegenwoordigingen bij het Vaticaan is nog nooit zo groot geweest als in 2009. Zelfs Iran heeft een ambassadeur bij de Heilige Stoel. China en Vietnam doen er achter de schermen alles aan om officiële diplomatieke relaties aan te knopen.'
'Waarom zitten al die landen in het Vaticaan met een weliswaar kleine, maar wel volwaardige ambassade? Omdat het ideale luisterposten zijn. Het Vaticaan is wereldwijd zo goed georganiseerd dat de kleinste strubbelingen in de verste uithoeken van de wereld vaak het eerste bekend raken in de Romeinse kringen, en dus is het goed daar een oor te hebben.'
'Natuurlijk moet je de politieke macht van de Kerk ook niet overdrijven. Kardinaal Jean-Louis Tauran, voormalig minister van Buitenlandse Zaken, zei het mij vlakaf. ''We zitten in alle internationale organisaties. We zijn overal vertegenwoordigd om onze stem te doen klinken. We doen die ook klinken. Maar onze mening doorduwen: natuurlijk kunnen we dat niet. We zouden het ook niet willen, want we zijn maar één stem in het debat''.'
'Toch blijf ik erbij dat het Vaticaan nog altijd meer internationale impact heeft dan velen, vooral in het Westen, zouden willen. De paus sterft. Wie komt naar de begrafenis? De hele wereld. De oorlog in Irak staat op het punt te beginnen. Wie gaat er langs bij de paus? Blair, Bush en Chirac. Oké, de oorlog begint toch, maar het geeft wel aan dat ze het moreel gezag van de paus nog altijd erkennen. Bij mijn weten zijn ze niet allemaal bij Karel De Gucht langs geweest. 'Dat morele gezag tonen, is het enige wat we kunnen doen', zegt Tauran.'
5 Het Vaticaan is een mannenbastion
'Absoluut. De vraag naar de vrouwen horen ze trouwens niet graag. 'Hoe komt u erbij? Hier werken steeds meer vrouwen', kreeg ik vaak te horen. Maar dat is doorgaans in lage functies. Er is maar één vrouw in een 'superpositie' en dat is Enrica Rosanna. Zij is ondersecretaris van de Congregatie voor de Instituten van Godgewijd Leven. In mensentaal betekent dat dat ze verantwoordelijk is voor 700.000 zusters over de hele wereld.'
'Haar strikken voor een interview was erg moeilijk. Drie, vier keer heeft ze een afspraak afgezegd. ''Dan word ik weer voorgesteld als de 'prima donna' van het Vaticaan en dat wil ik niet. Het heeft te veel moeite gekost om mij op die stoel benoemd te krijgen en ik wil niet voor stennis zorgen'', zei ze. Maar ambitieus ze is wel, want als ze over enkele jaren weggaat, wil ze minstens twee vrouwen op gelijkwaardige functies benoemd krijgen. Dat is de enige manier om iets te veranderen.'
'Zij is dus ondersecretaris. Hogerop kan voor haar niet meer, want vanaf de functie van secretaris of prefect moet je bisschop of kardinaal zijn. En dat kunnen vrouwen tot nader order niet worden. Bij dat feit heeft Enrica Rossana zich wel neergelegd. Ik blijf erbij dat bekwame vrouwen perfect nuntius (de Vaticaanse ambassadeur) moeten kunnen worden. Of maak een vrouw woordvoerder. Dat zou pas een statement zijn. Als je een minder grauw gezicht wil krijgen, moet je aan de façade werken.'
6 De paus leeft als absolute monarch in een ivoren toren
'Een democratie is het instituut niet. Alles draait er om de boodschap van Jezus en die wordt niet aangepast aan de actualiteit van de dag. Aangezien de paus de vertegenwoordiger van Christus op aarde is, heeft hij in principe over alles het laatste woord. Hij regeert dus als een absolute monarch. Of dat in de praktijk effectief zo is, betwijfel ik. Hij kan gewoon niet alles overzien. Veel beslissingen laat hij over zijn medewerkers.'
'Maar eenmaal een beslissing genomen is, is het niet de gewoonte dat die tegengesproken wordt. Dat heb ik mogen aanschouwen bij de benoeming van Johan Bonny tot bisschop van Antwerpen. Ik was bij hem toen hij net bisschop was benoemd. Toen hij vroeg of hij daar even over mocht nadenken, kreeg hij als antwoord van kardinaal Re, verantwoordelijk voor de bisschopsbenoemingen, dat hij uiterlijk over twee dagen Johans jawoord aan de paus zou overbrengen.'
7 Benedictus is een ramp voor de kerk
'West-Europa heeft het moeilijk met hem, maar misschien heeft West-Europa gewoon moeite met een paus en met de Kerk. In Afrika, Azië en Latijns-Amerika wordt hij op handen gedragen. Ik blijf het vreemd vinden dat mensen die zeggen dat ze niks meer met de Kerk te maken hebben, zich blijven opwinden over iemand met wie ze geen rekening houden.'
'Ik denk niet dat deze paus nefast is voor de Kerk, ik denk wel dat hij een overgangspaus is. Dat hij zou overwegen om er vervroegd mee te stoppen, is volgens mij uitgesloten. Daar heb ik echt niemand over horen speculeren. Ik heb hem uiteindelijk maar vijf minuten ontmoet. Ik zag een man die een stevige handdruk gaf en die echt luisterde. Toen ik hem zei wie ik allemaal gesproken had, zei hij dat ik een mooie selectie had gemaakt. Maar toen ik hem zei dat het fantastisch zou zijn indien ik hem een halfuur kon spreken, werd ik toch langzaam aangemaand opzij te stappen.'
'Hij legt natuurlijk de nadruk op een aantal waarden die op dit moment niet meer populair zijn. Moet hij dat dan niet meer doen? Als westerling ben ik het ook niet altijd met al zijn standpunten eens. Misschien legt hij wel te veel de nadruk op moraal, misschien zou hij wat meer de nadruk mogen leggen op solidariteit. Alhoewel. Hij doet dat ook, alleen worden die uitspraken veel minder opgepikt door de media.'
DS, 12-09-2009 (Dominique Minten)