Barst
9th May 2009, 14:11
WRAAK!
Wraak is barbaars, een taboe in onze beschaving. Maar wraak heeft ook te maken met eenieders gevoel van recht en eigenwaarde. Denk aan Karst T., Bart Somers, de Fortis-aandeelhouder en James Bond.
Karst T. besefte goed genoeg dat hij niets wezenlijks zou oplossen door vorige week in Apeldoorn een aanslag op de Nederlandse koningin te plegen. Maar het ging hem ook niet om een redelijk resultaat. Hij wilde een in zijn ogen noodzakelijke daad stellen en de idee alleen verschafte hem al voldoening.
En het zou spectaculair zijn, omdat iedereen het moest kunnen zien. Hij was tenslotte gedreven door een van de krachtigste menselijke hartstochten: wraak. Wraak op een bestel dat hem werkloos en dakloos had gemaakt en dat hem 'in naam van de koningin' alles had ontnomen wat hem dierbaar was.
Karst T. wilde een onrecht herstellen dat hem was aangedaan en dat hem zozeer in zijn gevoel van eigenwaarde had aangetast, dat hij niets meer gaf om de gevolgen die zijn daad ook voor hemzelf zou hebben. Hij wilde de macht 'straffen' door het opperste symbool ervan te treffen. En zo kon de gewezen veiligheidsagent ook zijn beroepseer bewijzen, door met de aanslag te tonen dat de beveiliging van de koningin maar een lachertje was.
En toen zon ook de samenleving op wraak. Omdat Karst T. bij zijn daad omkwam en hij dus niet meer voor de rechter kan worden gebracht, dreigde vergelding uit te blijven. De volkse frustratie daarover richtte zich dan maar tegen de zwarte Suzuki Swift, Karst T.'s moordwapen. De krant De Telegraaf meldde verschillende gevallen van vandalisme op zwarte Swifts en van agressie tegen bestuurders ervan.
Wraakzucht lijkt een primitieve emotie. Maar dit verlangen wortelt dan ook diep in de menselijke psyche. Daarom pleitte de befaamde Nederlandse psycholoog Nico Frijda er ook voor om het taboe erop te lichten - niet om wraak te tolereren, wel om het gevoel erachter ernstig te kunnen nemen, zeker omdat hij in zijn praktijk had gemerkt dat mensen er heel vaak over fantaseren.
Oog om oog
Wraak is al aanwezig in het oermodel van het menselijke gedrag, de Griekse mythologie: Medea die haar twee kinderen doodt uit wraak op haar man Jason, die haar in de steek heeft gelaten. Wraak is ook een krachtig cultureel motief, bijvoorbeeld in de literatuur, onder meer in de roman De graaf van Monte Christo van Alexandre Dumas.
Ook vandaag heeft het gevoel nog niets van zijn kracht en herkenbaarheid verloren. Wraak is het centrale motief in onder meer de jongste Star Trek-film, in Quantum of Solace, de recentste James Bond, in de laatste in de reeks The Fast and the furious of in de pas uitgekomen prent Gran Torino van Clint Eastwood. Dat is ook zo in de recentste edities van enkele videogames, zoals Resistance: retribution of Grand theft auto: Chinatown wars.
Wraakgevoelens vloeien voort uit ieders gevoel voor recht en eigenwaarde. Wie leed is aangedaan, voelt zich aangetast in zijn eer en wil dat dit onrecht wordt vergolden. Dat is de lex talionis: oog om oog, tand om tand.
De doodstraf is daar in zeker opzicht een uitloper van, want die heeft vaak minder met justitie dan met loutere vergelding te maken: wie een leven neemt, zal worden gestraft door het zijne verliezen. Vergelding is zelfs nog heel gebruikelijk tussen staten, die in geval van conflicten, elkaars diplomaten het land uitzetten of extra invoertaksen heffen op elkaars producten.
Daarom kan wraak ook dienen als ontrading. Mensen denken wel twee keer na voor ze iemand anders zullen schaden, uit angst voor de wraak die daarop kan volgen. Die angst geldt voor wie bij de buren een kip wil stelen, maar hij belette ook de hele Koude Oorlog lang de Amerikanen en de Russen om een raket met een atoombom op elkaar af te schieten.
Het probleem met wraak of vergelding is dat het slachtoffer ervan de toegemeten 'strafmaat' maar zelden kan accepteren. Wanneer die de wraak als een nieuwe vorm van onrecht ervaart, kan alleen weerwraak daarvan het gevolg zijn. En dat kan wel eens uitlopen op een eindeloze spiraal van wederzijds geweld en almaar escalerende vetes.
Pedofielensite
In streken of culturen met een zwakke overheden of waar mensen in besloten gemeenschappen leven, zoals in de Balkan, de Kaukasus of in de islam, bestaat een grote tolerantie voor wraak. Wraak reguleert de samenleving en de uitwassen ervan vallen doorgaans te controleren. Tot het misgaat, zoals met de bloedvetes die Albanië teisteren of eerder deze week in Turks Koerdistan, toen een lokale militie misbruik maakte van haar wapens om een familievete uit te vechten en een heus bloedbad aanrichtte op een huwelijksfeest.
Een notoir geval is dat van de Noord-Ossetiër Vitaly Kaloyev, wiens hele gezin in 2002 omkwam bij een vliegtuigongeval waarvoor de Zwitserse luchtverkeerscontrole de schuld kreeg. In 2004 vermoorde hij in Zürich uit wraak de luchtverkeersleider in kwestie. Bij zijn vervroegde vrijlating drie jaar later werd hij in Rusland als een held ontvangen en uitgeroepen tot 'Ossetiër van het jaar 2007'.
Omwille van zulke uitwassen, neemt maar beter niemand het recht in eigen handen en komt de rechtsbedeling in handen van een neutrale, objectieve instantie, de officiële justitie.
Maar dan moet het gerecht ook voor reële genoegdoening kunnen zorgen. Dat veronderstelt een delicaat evenwicht tussen het maatschappelijke belang en het individuele verlangen naar vergelding.
Daarom menen slachtoffers of hun nabestaanden vaak dat daders onvoldoende worden bestraft. Maar weinig straffen kunnen op tegen hun gevoel dat ze zelf tot levenslang zijn veroordeeld - levenslang verdriet en gemis in hun geval.
Iets analoogs valt op bij de Nederlandse 'pedofielenjager' Chris Hölsken, die veroordeelde pedofielen via het internet aan de schandpaal wil nagelen. Zijn motivatie daarvoor lijkt wel een wraakneming omdat de pedofiel van wie hijzelf het slachtoffer is geworden, volgens hem niet zwaar genoeg is gestraft.
En het gerecht pakt ook niet alle misstanden aan.
Zoals het gevoel van onrecht dat iemand overvalt die zich uitgesloten voelt en denkt dat hem alles wordt ontnomen. Zo zag Karst T. in wraak een laatste kans op gerechtigheid - of wat hij zich daarvan voorstelde.
DS, 09-05-2009 (Marc Reynebeau)
Wraak is barbaars, een taboe in onze beschaving. Maar wraak heeft ook te maken met eenieders gevoel van recht en eigenwaarde. Denk aan Karst T., Bart Somers, de Fortis-aandeelhouder en James Bond.
Karst T. besefte goed genoeg dat hij niets wezenlijks zou oplossen door vorige week in Apeldoorn een aanslag op de Nederlandse koningin te plegen. Maar het ging hem ook niet om een redelijk resultaat. Hij wilde een in zijn ogen noodzakelijke daad stellen en de idee alleen verschafte hem al voldoening.
En het zou spectaculair zijn, omdat iedereen het moest kunnen zien. Hij was tenslotte gedreven door een van de krachtigste menselijke hartstochten: wraak. Wraak op een bestel dat hem werkloos en dakloos had gemaakt en dat hem 'in naam van de koningin' alles had ontnomen wat hem dierbaar was.
Karst T. wilde een onrecht herstellen dat hem was aangedaan en dat hem zozeer in zijn gevoel van eigenwaarde had aangetast, dat hij niets meer gaf om de gevolgen die zijn daad ook voor hemzelf zou hebben. Hij wilde de macht 'straffen' door het opperste symbool ervan te treffen. En zo kon de gewezen veiligheidsagent ook zijn beroepseer bewijzen, door met de aanslag te tonen dat de beveiliging van de koningin maar een lachertje was.
En toen zon ook de samenleving op wraak. Omdat Karst T. bij zijn daad omkwam en hij dus niet meer voor de rechter kan worden gebracht, dreigde vergelding uit te blijven. De volkse frustratie daarover richtte zich dan maar tegen de zwarte Suzuki Swift, Karst T.'s moordwapen. De krant De Telegraaf meldde verschillende gevallen van vandalisme op zwarte Swifts en van agressie tegen bestuurders ervan.
Wraakzucht lijkt een primitieve emotie. Maar dit verlangen wortelt dan ook diep in de menselijke psyche. Daarom pleitte de befaamde Nederlandse psycholoog Nico Frijda er ook voor om het taboe erop te lichten - niet om wraak te tolereren, wel om het gevoel erachter ernstig te kunnen nemen, zeker omdat hij in zijn praktijk had gemerkt dat mensen er heel vaak over fantaseren.
Oog om oog
Wraak is al aanwezig in het oermodel van het menselijke gedrag, de Griekse mythologie: Medea die haar twee kinderen doodt uit wraak op haar man Jason, die haar in de steek heeft gelaten. Wraak is ook een krachtig cultureel motief, bijvoorbeeld in de literatuur, onder meer in de roman De graaf van Monte Christo van Alexandre Dumas.
Ook vandaag heeft het gevoel nog niets van zijn kracht en herkenbaarheid verloren. Wraak is het centrale motief in onder meer de jongste Star Trek-film, in Quantum of Solace, de recentste James Bond, in de laatste in de reeks The Fast and the furious of in de pas uitgekomen prent Gran Torino van Clint Eastwood. Dat is ook zo in de recentste edities van enkele videogames, zoals Resistance: retribution of Grand theft auto: Chinatown wars.
Wraakgevoelens vloeien voort uit ieders gevoel voor recht en eigenwaarde. Wie leed is aangedaan, voelt zich aangetast in zijn eer en wil dat dit onrecht wordt vergolden. Dat is de lex talionis: oog om oog, tand om tand.
De doodstraf is daar in zeker opzicht een uitloper van, want die heeft vaak minder met justitie dan met loutere vergelding te maken: wie een leven neemt, zal worden gestraft door het zijne verliezen. Vergelding is zelfs nog heel gebruikelijk tussen staten, die in geval van conflicten, elkaars diplomaten het land uitzetten of extra invoertaksen heffen op elkaars producten.
Daarom kan wraak ook dienen als ontrading. Mensen denken wel twee keer na voor ze iemand anders zullen schaden, uit angst voor de wraak die daarop kan volgen. Die angst geldt voor wie bij de buren een kip wil stelen, maar hij belette ook de hele Koude Oorlog lang de Amerikanen en de Russen om een raket met een atoombom op elkaar af te schieten.
Het probleem met wraak of vergelding is dat het slachtoffer ervan de toegemeten 'strafmaat' maar zelden kan accepteren. Wanneer die de wraak als een nieuwe vorm van onrecht ervaart, kan alleen weerwraak daarvan het gevolg zijn. En dat kan wel eens uitlopen op een eindeloze spiraal van wederzijds geweld en almaar escalerende vetes.
Pedofielensite
In streken of culturen met een zwakke overheden of waar mensen in besloten gemeenschappen leven, zoals in de Balkan, de Kaukasus of in de islam, bestaat een grote tolerantie voor wraak. Wraak reguleert de samenleving en de uitwassen ervan vallen doorgaans te controleren. Tot het misgaat, zoals met de bloedvetes die Albanië teisteren of eerder deze week in Turks Koerdistan, toen een lokale militie misbruik maakte van haar wapens om een familievete uit te vechten en een heus bloedbad aanrichtte op een huwelijksfeest.
Een notoir geval is dat van de Noord-Ossetiër Vitaly Kaloyev, wiens hele gezin in 2002 omkwam bij een vliegtuigongeval waarvoor de Zwitserse luchtverkeerscontrole de schuld kreeg. In 2004 vermoorde hij in Zürich uit wraak de luchtverkeersleider in kwestie. Bij zijn vervroegde vrijlating drie jaar later werd hij in Rusland als een held ontvangen en uitgeroepen tot 'Ossetiër van het jaar 2007'.
Omwille van zulke uitwassen, neemt maar beter niemand het recht in eigen handen en komt de rechtsbedeling in handen van een neutrale, objectieve instantie, de officiële justitie.
Maar dan moet het gerecht ook voor reële genoegdoening kunnen zorgen. Dat veronderstelt een delicaat evenwicht tussen het maatschappelijke belang en het individuele verlangen naar vergelding.
Daarom menen slachtoffers of hun nabestaanden vaak dat daders onvoldoende worden bestraft. Maar weinig straffen kunnen op tegen hun gevoel dat ze zelf tot levenslang zijn veroordeeld - levenslang verdriet en gemis in hun geval.
Iets analoogs valt op bij de Nederlandse 'pedofielenjager' Chris Hölsken, die veroordeelde pedofielen via het internet aan de schandpaal wil nagelen. Zijn motivatie daarvoor lijkt wel een wraakneming omdat de pedofiel van wie hijzelf het slachtoffer is geworden, volgens hem niet zwaar genoeg is gestraft.
En het gerecht pakt ook niet alle misstanden aan.
Zoals het gevoel van onrecht dat iemand overvalt die zich uitgesloten voelt en denkt dat hem alles wordt ontnomen. Zo zag Karst T. in wraak een laatste kans op gerechtigheid - of wat hij zich daarvan voorstelde.
DS, 09-05-2009 (Marc Reynebeau)