Barst
18th February 2009, 23:41
Is God terug?
Er wordt heel wat gekletst over 'de terugkeer van het geloof' en over de groeiende, onoplosbare spanning tussen geloof en rationele kennis. Maar BAS HEIJNE denkt dat ratio en religie elkaar niet vaak in de weg lopen. Het echte conflict situeert zich tussen rationele kennis en wat zich als kennis voordoet.
Een moeilijke week voor het geloof. Eerst was er de paus, die behalve wereldse machten ook zijn geloofsgenoten tegen zich in het harnas joeg. Door de Holocaustontkenner Williamson weer liefdevol op te nemen in de schoot van de moederkerk beging hij een blunder, die niet het gevolg kan zijn geweest van onwetendheid. Het is bekend dat deze paus niets moet hebben van een gemoderniseerd, verwaterd katholicisme; het geloof kan alleen overleven wanneer het weer Geloof wordt, wanneer de orthodoxie weer wordt omarmd.
Het priesterbroederschap Pius X, waarvan bisschop Williamson deel uitmaakt, behoort tot de zwartste reactie; geen geloofsvrijheid, geen toenadering tot andere kerken of geloven, geen mis in de volkstaal - en natuurlijk antisemitisme van het geniepigste soort, de haat die zich hult in de taal van de wetenschap. Over dat laatste valt veel te zeggen: radicalen spreken tegenwoordig de taal van de rede. In zijn interviews beredeneert Williamson zijn jodenhaat niet met een beroep op zijn geloof, maar op zogenaamd wetenschappelijke feiten. Niet: in de Bijbel staat, maar: onderzoek heeft aangetoond.
Er wordt de afgelopen jaren heel wat afgekletst over 'de terugkeer van het geloof' en over de onoplosbare spanningen tussen een religieus en een rationeel wereldbeeld. Mij lijkt het grootste probleem de spanning tussen een wetenschappelijk en een quasiwetenschappelijk wereldbeeld. De grootste clash vindt plaats tussen deskundigen en 'deskundigen', tussen cijfers en 'cijfers', tussen feiten en 'feiten'. Toen ik de Amerikaanse denker en overtuigd Darwinist Daniel C. Dennett een paar jaar geleden voor mijn interviewreeks 'Grote vragen' sprak, betrof zijn grootste angst niet de gelovigen die ervan overtuigd zijn dat Christus voor onze zonden is gestorven, maar de manier waarop kennis tegenwoordig gemakkelijk kan worden ondermijnd. 'Waar haal je het nieuws vandaan? Van blogs? Van kranten, van netwerken? Het verschil tussen betrouwbaar en onbetrouwbaar nieuws wordt steeds moeilijker te onderscheiden. Censuur is er niet, maar er is wel een vloedgolf van verkeerde informatie. Neem mijn boek over religie als een natuurlijk fenomeen. Niemand zal erover piekeren dat te censureren. Mensen die het niet met mij eens zijn, hebben veel betere manieren om mij te bestrijden. Ze kunnen een vloedgolf van geruchten en foutieve informatie razendsnel de wereld rond laten gaan en mij en mijn boek verdacht maken. Daar valt weinig tegen te doen. Dat vind ik pas echt bedreigend.'
Het probleem met een dwaas als Williamson is dus niet zijn geloof, het is zijn ontspoorde rede. Het maken van onderscheid tussen echte kennis en pseudokennis is een grotere kwestie dan de simplistische tegenstelling tussen geloof en wetenschap. Je kunt je afvragen wat schadelijker is: iemand die er tot in het diepst van zijn ziel van overtuigd is dat God de aarde in precies zes dagen schiep of iemand die wetenschappelijk meent te kunnen aantonen dat van opwarming van de aarde geen sprake is. Het eerste is aantoonbaar nonsens, maar zo lang die gelovige mij mijn hersens niet inslaat en mijn kinderen met rust laat, heb ik er geen probleem mee. De tweede overtuiging is een stuk lastiger om tegen de spreken, want mijn eigen kennis schiet wetenschappelijk tekort. In die kwestie geloof je simpelweg degene die je vertrouwt.
Daarmee zijn we bij de tweede geloofskwestie van afgelopen week: de omgekeerde bekering van Andries Knevel. De televisiepresentator liet bekend maken dat hij weliswaar niet van zijn geloof is gevallen, maar dat hij niet langer de letterlijke waarheid van het bijbelse scheppingsverhaal erkent. Dat gaf een schok bij de leden van de Evangelische Omroep. Omdat het om iemand van de televisie ging, gaf het ook een schok in Hilversum - in alle praatprogramma's haastten EO-coryfeeën zich om tekst en uitleg van Knevels schokkende daad te geven. Het was leerzaam om te zien. Ten eerste vanwege de misverstanden: 1) Darwin heeft zich bij leven nooit als een radicale atheïst ontpopt en 2) lang voordat The Origin of Species het licht zag, twijfelde een beetje intelligente christen allang aan de letterlijkheid van het scheppingsverhaal. In het Victoriaanse Engeland was men vóór Darwin al bereid om grote delen van de Bijbel als symbolisch op te vatten - de evangelische nadruk op Genesis als letterlijke waarheid is juist een reactie op Darwin. De bekering van Knevel zou binnen de omroep als verlossend moeten worden ervaren. Nu de Koran nog.
Maar de Evangelische Omroep komt zelf voort uit een fundamentalistische reactie tegen een verwaterd christendom - vandaar de ophef over Knevel. Fundamentalisme komt voort uit een gevoel van bedreiging, de angst om het houvast te verliezen wanneer men zijn eigen waarheden gaat relativeren. Wanneer ik tegenwoordig gelovigen spreek - christenen en moslims - blijken die zich het drukst te maken over de zeloten in eigen kring, de hardliners die ervoor zorgen dat het niet drinken van alcohol op een feest waar moslims komen, geen individuele keuze meer is maar algemeen wordt afgedwongen. Net zo excuseren leden van de ChristenUnie zich steeds weer over de opvattingen over homoseksualiteit van sommige geloofsgenoten.
Het wordt weleens vergeten dat onder veel gelovigen de laatste jaren een even grote angst voor 'relativisme' heerst als onder de pleitbezorgers van de Verlichting. Het is de angst om besmet te worden door andersdenkenden, de angst om weggevaagd te worden in een pluriforme wereld. De opvattingen van de huidige paus zijn er een voorbeeld van, maar de slogancampagne op de Londense bussen van zelfbewuste agnosten komt uit hetzelfde onbehagen voort; wie niet duidelijk zichtbaar en herkenbaar is, legt onherroepelijk het loodje.
In zijn boek La Sainte Ignorance legt de Franse islamdeskundige Olivier Roy uit dat er geen sprake is van een terugkeer van religie. Volgens hem is het juist de voortschrijdende secularisatie die grote groepen ertoe brengt zich nieuwe vormen van religiositeit eigen te maken. Het katholicisme van de jongeren die massaal naar een toespraak van de paus luisteren, is een ander katholicisme dan dat van hun grootouders. Het is een geloof dat niet langer allesomvattend is, het is een geloof dat als uitgangspunt dient in een wereld van andersdenkenden. Zowel fundamentalistische gelovigen als bangige agnosten willen niet erkennen dat ook de godsdienst steeds meer geseculariseerd raakt - zelfs de islam. De huidige paus verzet zich tegen dat besef. Andries Knevel niet meer.
Bas Heijne is columnist.
© NRC Handelsblad, DS, 12-02-2009
Er wordt heel wat gekletst over 'de terugkeer van het geloof' en over de groeiende, onoplosbare spanning tussen geloof en rationele kennis. Maar BAS HEIJNE denkt dat ratio en religie elkaar niet vaak in de weg lopen. Het echte conflict situeert zich tussen rationele kennis en wat zich als kennis voordoet.
Een moeilijke week voor het geloof. Eerst was er de paus, die behalve wereldse machten ook zijn geloofsgenoten tegen zich in het harnas joeg. Door de Holocaustontkenner Williamson weer liefdevol op te nemen in de schoot van de moederkerk beging hij een blunder, die niet het gevolg kan zijn geweest van onwetendheid. Het is bekend dat deze paus niets moet hebben van een gemoderniseerd, verwaterd katholicisme; het geloof kan alleen overleven wanneer het weer Geloof wordt, wanneer de orthodoxie weer wordt omarmd.
Het priesterbroederschap Pius X, waarvan bisschop Williamson deel uitmaakt, behoort tot de zwartste reactie; geen geloofsvrijheid, geen toenadering tot andere kerken of geloven, geen mis in de volkstaal - en natuurlijk antisemitisme van het geniepigste soort, de haat die zich hult in de taal van de wetenschap. Over dat laatste valt veel te zeggen: radicalen spreken tegenwoordig de taal van de rede. In zijn interviews beredeneert Williamson zijn jodenhaat niet met een beroep op zijn geloof, maar op zogenaamd wetenschappelijke feiten. Niet: in de Bijbel staat, maar: onderzoek heeft aangetoond.
Er wordt de afgelopen jaren heel wat afgekletst over 'de terugkeer van het geloof' en over de onoplosbare spanningen tussen een religieus en een rationeel wereldbeeld. Mij lijkt het grootste probleem de spanning tussen een wetenschappelijk en een quasiwetenschappelijk wereldbeeld. De grootste clash vindt plaats tussen deskundigen en 'deskundigen', tussen cijfers en 'cijfers', tussen feiten en 'feiten'. Toen ik de Amerikaanse denker en overtuigd Darwinist Daniel C. Dennett een paar jaar geleden voor mijn interviewreeks 'Grote vragen' sprak, betrof zijn grootste angst niet de gelovigen die ervan overtuigd zijn dat Christus voor onze zonden is gestorven, maar de manier waarop kennis tegenwoordig gemakkelijk kan worden ondermijnd. 'Waar haal je het nieuws vandaan? Van blogs? Van kranten, van netwerken? Het verschil tussen betrouwbaar en onbetrouwbaar nieuws wordt steeds moeilijker te onderscheiden. Censuur is er niet, maar er is wel een vloedgolf van verkeerde informatie. Neem mijn boek over religie als een natuurlijk fenomeen. Niemand zal erover piekeren dat te censureren. Mensen die het niet met mij eens zijn, hebben veel betere manieren om mij te bestrijden. Ze kunnen een vloedgolf van geruchten en foutieve informatie razendsnel de wereld rond laten gaan en mij en mijn boek verdacht maken. Daar valt weinig tegen te doen. Dat vind ik pas echt bedreigend.'
Het probleem met een dwaas als Williamson is dus niet zijn geloof, het is zijn ontspoorde rede. Het maken van onderscheid tussen echte kennis en pseudokennis is een grotere kwestie dan de simplistische tegenstelling tussen geloof en wetenschap. Je kunt je afvragen wat schadelijker is: iemand die er tot in het diepst van zijn ziel van overtuigd is dat God de aarde in precies zes dagen schiep of iemand die wetenschappelijk meent te kunnen aantonen dat van opwarming van de aarde geen sprake is. Het eerste is aantoonbaar nonsens, maar zo lang die gelovige mij mijn hersens niet inslaat en mijn kinderen met rust laat, heb ik er geen probleem mee. De tweede overtuiging is een stuk lastiger om tegen de spreken, want mijn eigen kennis schiet wetenschappelijk tekort. In die kwestie geloof je simpelweg degene die je vertrouwt.
Daarmee zijn we bij de tweede geloofskwestie van afgelopen week: de omgekeerde bekering van Andries Knevel. De televisiepresentator liet bekend maken dat hij weliswaar niet van zijn geloof is gevallen, maar dat hij niet langer de letterlijke waarheid van het bijbelse scheppingsverhaal erkent. Dat gaf een schok bij de leden van de Evangelische Omroep. Omdat het om iemand van de televisie ging, gaf het ook een schok in Hilversum - in alle praatprogramma's haastten EO-coryfeeën zich om tekst en uitleg van Knevels schokkende daad te geven. Het was leerzaam om te zien. Ten eerste vanwege de misverstanden: 1) Darwin heeft zich bij leven nooit als een radicale atheïst ontpopt en 2) lang voordat The Origin of Species het licht zag, twijfelde een beetje intelligente christen allang aan de letterlijkheid van het scheppingsverhaal. In het Victoriaanse Engeland was men vóór Darwin al bereid om grote delen van de Bijbel als symbolisch op te vatten - de evangelische nadruk op Genesis als letterlijke waarheid is juist een reactie op Darwin. De bekering van Knevel zou binnen de omroep als verlossend moeten worden ervaren. Nu de Koran nog.
Maar de Evangelische Omroep komt zelf voort uit een fundamentalistische reactie tegen een verwaterd christendom - vandaar de ophef over Knevel. Fundamentalisme komt voort uit een gevoel van bedreiging, de angst om het houvast te verliezen wanneer men zijn eigen waarheden gaat relativeren. Wanneer ik tegenwoordig gelovigen spreek - christenen en moslims - blijken die zich het drukst te maken over de zeloten in eigen kring, de hardliners die ervoor zorgen dat het niet drinken van alcohol op een feest waar moslims komen, geen individuele keuze meer is maar algemeen wordt afgedwongen. Net zo excuseren leden van de ChristenUnie zich steeds weer over de opvattingen over homoseksualiteit van sommige geloofsgenoten.
Het wordt weleens vergeten dat onder veel gelovigen de laatste jaren een even grote angst voor 'relativisme' heerst als onder de pleitbezorgers van de Verlichting. Het is de angst om besmet te worden door andersdenkenden, de angst om weggevaagd te worden in een pluriforme wereld. De opvattingen van de huidige paus zijn er een voorbeeld van, maar de slogancampagne op de Londense bussen van zelfbewuste agnosten komt uit hetzelfde onbehagen voort; wie niet duidelijk zichtbaar en herkenbaar is, legt onherroepelijk het loodje.
In zijn boek La Sainte Ignorance legt de Franse islamdeskundige Olivier Roy uit dat er geen sprake is van een terugkeer van religie. Volgens hem is het juist de voortschrijdende secularisatie die grote groepen ertoe brengt zich nieuwe vormen van religiositeit eigen te maken. Het katholicisme van de jongeren die massaal naar een toespraak van de paus luisteren, is een ander katholicisme dan dat van hun grootouders. Het is een geloof dat niet langer allesomvattend is, het is een geloof dat als uitgangspunt dient in een wereld van andersdenkenden. Zowel fundamentalistische gelovigen als bangige agnosten willen niet erkennen dat ook de godsdienst steeds meer geseculariseerd raakt - zelfs de islam. De huidige paus verzet zich tegen dat besef. Andries Knevel niet meer.
Bas Heijne is columnist.
© NRC Handelsblad, DS, 12-02-2009