Barst
20th May 2005, 23:41
Planeet in nood - Waarom beschavingen ten onder gaan, volgens Jared Diamond
De beelden van het Paaseiland zijn wereldberoemd, maar waar zijn de Paaseilanders zelf gebleven? Ze gingen ten onder door het kapotmaken van hun eigen leefmilieu, zoals vele andere culturen voor en na hen in de wereldgeschiedenis. Ecologische zelfmoord of ecocide, zo noemt de groene goeroe Jared Diamond dat in zijn nieuwste bestseller Ondergang. ,,Als we niet uitkijken, zou Paaseiland een metafoor voor onze eigen toekomst kunnen zijn.''
ONDERGANG maakt komaf met een populaire mythe: de verwoesting van ons leefmilieu is het werk van de industriële samenleving, voordien waren onze voorouders zorgzame hoeders van de natuur. De geschiedenis leert ons iets anders. De Maya's en de bewoners van het Paaseiland waren al bijna net zo blind voor het natuurlijke evenwicht als George W. Bush vandaag.
,,Het Gouden Tijdperk heeft nooit bestaan. De beschavingen van vroeger waren geen domme wilden die door hun eigen schuld uit de geschiedenis verdwenen, maar het waren ook geen groene engelen die nooit fouten maakten. Meestal beseften ze niet eens waar ze mee bezig waren, wat niet gezegd kan worden van George Bush (lacht). En vaak hadden ze ook weinig keuze. Het leven is ingewikkeld en ecosystemen zijn dat niet minder. De Maya's waren voor een groot stuk het slachtoffer van hun leefmilieu. Ze bewoonden een stuk van Centraal-Amerika waar de regenval bijna onvoorspelbaar grillig is. En omdat het karstgebied is, zuigt de bodem het water meteen op. Dus toen er omstreeks 800 v.Chr. tien droge jaren kwamen, waren de gevolgen niet te overzien. Hongersnood brak uit, steden werden halsoverkop verlaten. Een hele beschaving stortte in. Die klimaatverandering was slechts het eindpunt van een crisis die zich al langer aankondigde.
Eigenlijk gaat het altijd om hetzelfde: de bevolking groeit zo sterk dat de natuurlijke hulpbronnen het niet langer kunnen dragen. Te veel Maya-boeren verbouwden te veel maïs op een te groot deel van het land. De gevolgen waren toenemende ontbossing, erosie en uitputting van de bodem. Kort voor de ondergang nam het oorlogsgeweld tussen de Maya-koninkrijkjes toe: steeds meer mensen streden om de gestaag slinkende hulpbronnen. Vergelijk het met de genocide in Rwanda in 1995. Een etnische moordpartij, jazeker, maar op de achtergrond speelde de overbevolking een zeer grote rol.''
- Het Paaseiland is het duidelijkste voorbeeld van ecocide : een cultuur die zichzelf vernietigt door haar hulpbronnen te verkwisten. Ooit stond daar een woud met de grootste palmbomen ter wereld. Nu rest alleen een kale woestenij met meer standbeelden dan mensen. Wat is er gebeurd?
,,Archeologen hebben op het eiland 887 voorouderbeelden geteld, waarvan de helft nog in de groeve ligt. Het grootste is 21 meter hoog en weegt 270 ton. De concurrentie tussen de verschillende clans op het eiland lijkt de beelden steeds groter gemaakt te hebben. Ze werden een megalomane obsessie. Intussen merkten de Paaseilanders niet dat hun zo al erg kwetsbare milieu versneld aftakelde. Vroeger maakten ze jacht op walvissen in open zee, maar toen de laatste grote palmboom geveld was, konden ze geen kano's meer bouwen om te vissen. Laat staan dat ze hun afgelegen eiland konden verlaten toen de honger toesloeg. Het einde was verschrikkelijk: burgeroorlogen, hongersnood, zelfs kannibalisme. In hun wanhoop keerden de Paaseilanders zich uiteindelijk zelfs tegen hun voorouderbeelden, de trots van het eiland. Halfweg de negentiende eeuw stond er geen enkel meer overeind. Het doet denken aan de Roemenen die de standbeelden van Ceaucescu omverhaalden na de ineenstorting van het communisme.''
- De tegenhanger van Paaseiland is Tikopia, een ander Polynesisch eiland dat al eeuwen zweert bij nulgroei. Een natte droom voor elke rechtgeaarde westerse ecologist.
,,Tikopia is amper vier vierkante kilometer groot: je kunt er in enkele uren rond lopen. Elke bewoner kent zijn eiland tot het kleinste hoekje. Misschien voelen ze er zich daarom zo verantwoordelijk voor. De Tikopianen hebben elke centimeter van hun eiland beplant met vruchtdragende bomen en eetbare wortels. De traditionele varkensteelt hebben ze opgegeven omdat die te zwaar woog op het milieu. Ze hebben ook altijd een heel strikte bevolkingscontrole in acht genomen, met abortus en zelfs het doden van kinderen. Al eeuwenlang blijft de bevolking zo stabiel rond 1.200 mensen, het maximum dat het kleine eiland kan verdragen.''
- De Vikingkolonisten op Groenland waren minder slim. Toen de kleine ijstijd van de Middeleeuwen eraan kwam, stierven ze van kou en honger. Omdat ze weigerden hun traditionele levensstijl aan te passen aan het nieuwe klimaat.
,,De ondergang van de Groenlandse Vikings heeft iets tragisch. Meer dan vier eeuwen lang hadden ze ver van thuis overleefd door trouw te blijven aan hun Noorse identiteit, maar uiteindelijk deed dat hen de das om. Voor de kust van Groenland was er kabeljauw en haring genoeg om te overleven, maar de nazaten van de Vikings hielden krampachtig vast aan hun traditionele veehouderij. Ze verdwenen samen met hun koeien. Ze hadden kunnen leren van de Inuit, die daar vandaag nog altijd overleven omdat ze zich veel beter aanpasten aan ijs en kou. Maar daar voelden ze zich als christelijke Europeanen veel te goed voor: de Inuit, dat waren wilden.
Ecologische zelfmoord heeft vaak te maken met de blinde vlekken van een cultuur. Ook wij doen vandaag dwaze dingen, die ons in de toekomst zuur kunnen opbreken. Kijk naar de krankzinnige verspilling van energie in de Verenigde Staten. Amerikanen verbruiken dubbel zoveel fossiele brandstoffen als Duitsers of Belgen. Dat is onverantwoordelijk: onze olievoorraden zijn beperkt, straks zijn alle goedkope oliebronnen uitgeput. En toch rijden in Los Angeles, de stad waar ik woon, steeds meer brandstofverslindende zware terreinwagens rond. Binnen vijftig jaar zullen historici zeggen: die Amerikanen waren gek.''
- ,,Paaseiland is een metafoor, een worst case-scenario voor wat ons in de toekomst zou kunnen wachten als we niet meer zorg dragen voor onze planeet,'' schrijft u. Maar kun je beschavingen zomaar vergelijken? In landbouwsamenlevingen uit het verleden was klimaatverandering dodelijk. In de mondiale economie van vandaag zouden de Maya's en de Paaseilanders meteen een beroep doen op internationale hulp.
,,Dat klopt, maar door de mondialisering zijn ook de gevaren zoveel groter geworden. We zijn intussen met 6,5 miljard mensen en onze impact op het milieu is dienovereenkomstig groter. We hebben nu bulldozers en kerncentrales, we kunnen veel meer verwoesten dan onze voorouders met hun graafstokken en ossenploegen. Denk aan de opwarming van de aarde: dat is een mondiaal probleem waarvan de gevolgen iedereen zullen treffen. Ook als het gaat om rampspoed zit niemand vandaag nog veilig op een eiland. Als de ontwikkelingslanden naar dezelfde levensstandaard doorgroeien als het Westen, is het hek helemaal van de dam. Onze 'ecologische voetafdruk' zal dan twaalfmaal groter zijn dan vandaag. Twijfel er niet aan: de aarde kan dat onmogelijk dragen.''
- Bent u niet een tikkeltje defaitistisch? De groei hoeft niet stil te vallen. Dankzij de technologische vooruitgang zullen we leren onze natuurlijke hulpbronnen efficiënter te gebruiken. Sommigen voorspellen zelfs een vooruitgang met 'factor vier'.
,,Dat zei Bill Gates ook, toen ik na het succes van Zwaarden, paarden & ziektekiemen een lang gesprek met hem had. 'De technologie zal mettertijd al onze problemen oplossen,' argumenteerde Gates. Ik ben het daar niet helemaal mee eens. Technologie is altijd een mes dat aan twee kanten snijdt. Het grootste deel van onze milieuproblemen is juist het gevolg van technologische vooruitgang.
Nieuwe technologie kan mogelijk een deel van die problemen oplossen. Laat auto's op waterstof rijden bijvoorbeeld: dat belast het milieu veel minder. Maar de waterstofauto bestaat nog altijd niet en intussen zitten we met de vervuiling. Ik bedoel: nieuwe technologieën ontwikkelen kost veel tijd.
Bovendien leert de geschiedenis dat het veel eenvoudiger is problemen te voorkomen dan ze naderhand met dure technologie te moeten oplossen. Weet u hoeveel de opruiming van alle vervuilde industriële terreinen in de VS kost? Vele miljarden dollar. Dat is een veelvoud van het bedrag dat een schonere productie zou hebben gekost.''
- U hanteert het beruchte voorzorgprincipe. Maar valt daarmee wel te leven? Als je dat op de spits drijft, wordt vernieuwing onmogelijk. Zie de slepende controverse over genetisch gewijzigd voedsel. Technologische innovatie is altijd een risico. Hardleerse groenen hebben de neiging de problemen van de toekomst te overdrijven en tegelijk onze creatieve talenten te onderschatten.
,,En ben ik er ook zo één (lacht) ? Ik denk het niet. Ik wil alleen maar waarschuwen dat de gevolgen van een foute ecologische politiek enorm zijn. Ook het Westen zal niet eeuwig buiten schot blijven. De toenemende immigratiestromen zijn het eerste bewijs. Vandaag mogen we op ons hoogtepunt zijn, maar daar stonden de Maya's ook toen het opeens begon mis te lopen. Ondergang en bloei liggen niet zover uiteen, leert de geschiedenis.''
- Dat klinkt als paniekzaaierij. Zelfs de meest verhitte ideologen van de opwarming van de aarde zeggen dat het fenomeen zich over decennia uitstrekt. Tijd genoeg om maatregelen te nemen als de nood hoog wordt.
,,Ik ben niet zo optimistisch. Natuurlijk zal het Westen niet opeens door een catastrofe van de kaart geveegd worden. Onze industriële samenlevingen hebben grote reserves die buffers kunnen zijn in tijden van crisis, maar dat mag niet betekenen dat we een harde omschakeling eindeloos blijven uitstellen.''
- Ecocide is geen doem?
,,Welnee. We hebben de keuze te slagen of te mislukken. Kijk naar China. Het grootste land ter wereld en de grootmacht van de 21ste eeuw, voorspellen economisten. Geen enkel ontwikkelingsland groeit sneller. Maar China heeft ook de langste waslijst van milieuproblemen ter wereld: luchtverontreiniging, ontbossing, watertekorten, bodemerosie. Het land is berucht om zijn grootschalige natuurrampen: periodes van droogte en grote overstromingen volgen elkaar op. Stevent China af op een milieucatastrofe? De vooruitzichten zijn slecht, maar de Chinese regering heeft met haar één-kindpolitiek al bewezen dat ze van aanpakken weet. Ik hoop dat ze de komende jaren zal inzien dat milieuproblemen een nog grotere bedreiging vormen dan een ongeremde bevolkingsgroei. De eerste tekenen van een ommekeer zijn er al. In 1998 heeft China een landelijk verbod op het kappen van bomen afgekondigd. De verwoestijning wordt intussen bestreden met een grootschalig programma van herbebossing.''
- Zegt u nu: autoritaire regimes zijn de beste als het erop aankomt onpopulaire maatregelen door te drukken?
,,Dat wil ik zeker niet bepleiten. Maar het is duidelijk: een beperking van de groei kan er alleen via een brede bewustwording van de publieke opinie komen. Een van de koplopers op dat vlak is het Nederlandse poldermodel. Eén vijfde van het land ligt onder zeeniveau, beschermd door dijken. Dat leidt tot een groot collectief verantwoordelijkheidsgevoel. Ik denk dat zelfs George Bush in dergelijke omstandigheden de opwarming van de aarde ernstiger zou nemen. 'We zitten allemaal samen in de polder en we kunnen alleen samen overleven', zeggen ze in Nederland. Dat is ook mijn boodschap in Ondergang: laat ons de wereld als onze eigen polder zien. Europa staat daarin veel verder dan de Verenigde Staten. Amerikanen zijn hardgebakken individualisten met weinig gemeenschapszin. Dat valt nauwelijks te rijmen met een groot milieubewustzijn.''
19/05/2005 Gilbert Roox
©Copyright De Standaard
De beelden van het Paaseiland zijn wereldberoemd, maar waar zijn de Paaseilanders zelf gebleven? Ze gingen ten onder door het kapotmaken van hun eigen leefmilieu, zoals vele andere culturen voor en na hen in de wereldgeschiedenis. Ecologische zelfmoord of ecocide, zo noemt de groene goeroe Jared Diamond dat in zijn nieuwste bestseller Ondergang. ,,Als we niet uitkijken, zou Paaseiland een metafoor voor onze eigen toekomst kunnen zijn.''
ONDERGANG maakt komaf met een populaire mythe: de verwoesting van ons leefmilieu is het werk van de industriële samenleving, voordien waren onze voorouders zorgzame hoeders van de natuur. De geschiedenis leert ons iets anders. De Maya's en de bewoners van het Paaseiland waren al bijna net zo blind voor het natuurlijke evenwicht als George W. Bush vandaag.
,,Het Gouden Tijdperk heeft nooit bestaan. De beschavingen van vroeger waren geen domme wilden die door hun eigen schuld uit de geschiedenis verdwenen, maar het waren ook geen groene engelen die nooit fouten maakten. Meestal beseften ze niet eens waar ze mee bezig waren, wat niet gezegd kan worden van George Bush (lacht). En vaak hadden ze ook weinig keuze. Het leven is ingewikkeld en ecosystemen zijn dat niet minder. De Maya's waren voor een groot stuk het slachtoffer van hun leefmilieu. Ze bewoonden een stuk van Centraal-Amerika waar de regenval bijna onvoorspelbaar grillig is. En omdat het karstgebied is, zuigt de bodem het water meteen op. Dus toen er omstreeks 800 v.Chr. tien droge jaren kwamen, waren de gevolgen niet te overzien. Hongersnood brak uit, steden werden halsoverkop verlaten. Een hele beschaving stortte in. Die klimaatverandering was slechts het eindpunt van een crisis die zich al langer aankondigde.
Eigenlijk gaat het altijd om hetzelfde: de bevolking groeit zo sterk dat de natuurlijke hulpbronnen het niet langer kunnen dragen. Te veel Maya-boeren verbouwden te veel maïs op een te groot deel van het land. De gevolgen waren toenemende ontbossing, erosie en uitputting van de bodem. Kort voor de ondergang nam het oorlogsgeweld tussen de Maya-koninkrijkjes toe: steeds meer mensen streden om de gestaag slinkende hulpbronnen. Vergelijk het met de genocide in Rwanda in 1995. Een etnische moordpartij, jazeker, maar op de achtergrond speelde de overbevolking een zeer grote rol.''
- Het Paaseiland is het duidelijkste voorbeeld van ecocide : een cultuur die zichzelf vernietigt door haar hulpbronnen te verkwisten. Ooit stond daar een woud met de grootste palmbomen ter wereld. Nu rest alleen een kale woestenij met meer standbeelden dan mensen. Wat is er gebeurd?
,,Archeologen hebben op het eiland 887 voorouderbeelden geteld, waarvan de helft nog in de groeve ligt. Het grootste is 21 meter hoog en weegt 270 ton. De concurrentie tussen de verschillende clans op het eiland lijkt de beelden steeds groter gemaakt te hebben. Ze werden een megalomane obsessie. Intussen merkten de Paaseilanders niet dat hun zo al erg kwetsbare milieu versneld aftakelde. Vroeger maakten ze jacht op walvissen in open zee, maar toen de laatste grote palmboom geveld was, konden ze geen kano's meer bouwen om te vissen. Laat staan dat ze hun afgelegen eiland konden verlaten toen de honger toesloeg. Het einde was verschrikkelijk: burgeroorlogen, hongersnood, zelfs kannibalisme. In hun wanhoop keerden de Paaseilanders zich uiteindelijk zelfs tegen hun voorouderbeelden, de trots van het eiland. Halfweg de negentiende eeuw stond er geen enkel meer overeind. Het doet denken aan de Roemenen die de standbeelden van Ceaucescu omverhaalden na de ineenstorting van het communisme.''
- De tegenhanger van Paaseiland is Tikopia, een ander Polynesisch eiland dat al eeuwen zweert bij nulgroei. Een natte droom voor elke rechtgeaarde westerse ecologist.
,,Tikopia is amper vier vierkante kilometer groot: je kunt er in enkele uren rond lopen. Elke bewoner kent zijn eiland tot het kleinste hoekje. Misschien voelen ze er zich daarom zo verantwoordelijk voor. De Tikopianen hebben elke centimeter van hun eiland beplant met vruchtdragende bomen en eetbare wortels. De traditionele varkensteelt hebben ze opgegeven omdat die te zwaar woog op het milieu. Ze hebben ook altijd een heel strikte bevolkingscontrole in acht genomen, met abortus en zelfs het doden van kinderen. Al eeuwenlang blijft de bevolking zo stabiel rond 1.200 mensen, het maximum dat het kleine eiland kan verdragen.''
- De Vikingkolonisten op Groenland waren minder slim. Toen de kleine ijstijd van de Middeleeuwen eraan kwam, stierven ze van kou en honger. Omdat ze weigerden hun traditionele levensstijl aan te passen aan het nieuwe klimaat.
,,De ondergang van de Groenlandse Vikings heeft iets tragisch. Meer dan vier eeuwen lang hadden ze ver van thuis overleefd door trouw te blijven aan hun Noorse identiteit, maar uiteindelijk deed dat hen de das om. Voor de kust van Groenland was er kabeljauw en haring genoeg om te overleven, maar de nazaten van de Vikings hielden krampachtig vast aan hun traditionele veehouderij. Ze verdwenen samen met hun koeien. Ze hadden kunnen leren van de Inuit, die daar vandaag nog altijd overleven omdat ze zich veel beter aanpasten aan ijs en kou. Maar daar voelden ze zich als christelijke Europeanen veel te goed voor: de Inuit, dat waren wilden.
Ecologische zelfmoord heeft vaak te maken met de blinde vlekken van een cultuur. Ook wij doen vandaag dwaze dingen, die ons in de toekomst zuur kunnen opbreken. Kijk naar de krankzinnige verspilling van energie in de Verenigde Staten. Amerikanen verbruiken dubbel zoveel fossiele brandstoffen als Duitsers of Belgen. Dat is onverantwoordelijk: onze olievoorraden zijn beperkt, straks zijn alle goedkope oliebronnen uitgeput. En toch rijden in Los Angeles, de stad waar ik woon, steeds meer brandstofverslindende zware terreinwagens rond. Binnen vijftig jaar zullen historici zeggen: die Amerikanen waren gek.''
- ,,Paaseiland is een metafoor, een worst case-scenario voor wat ons in de toekomst zou kunnen wachten als we niet meer zorg dragen voor onze planeet,'' schrijft u. Maar kun je beschavingen zomaar vergelijken? In landbouwsamenlevingen uit het verleden was klimaatverandering dodelijk. In de mondiale economie van vandaag zouden de Maya's en de Paaseilanders meteen een beroep doen op internationale hulp.
,,Dat klopt, maar door de mondialisering zijn ook de gevaren zoveel groter geworden. We zijn intussen met 6,5 miljard mensen en onze impact op het milieu is dienovereenkomstig groter. We hebben nu bulldozers en kerncentrales, we kunnen veel meer verwoesten dan onze voorouders met hun graafstokken en ossenploegen. Denk aan de opwarming van de aarde: dat is een mondiaal probleem waarvan de gevolgen iedereen zullen treffen. Ook als het gaat om rampspoed zit niemand vandaag nog veilig op een eiland. Als de ontwikkelingslanden naar dezelfde levensstandaard doorgroeien als het Westen, is het hek helemaal van de dam. Onze 'ecologische voetafdruk' zal dan twaalfmaal groter zijn dan vandaag. Twijfel er niet aan: de aarde kan dat onmogelijk dragen.''
- Bent u niet een tikkeltje defaitistisch? De groei hoeft niet stil te vallen. Dankzij de technologische vooruitgang zullen we leren onze natuurlijke hulpbronnen efficiënter te gebruiken. Sommigen voorspellen zelfs een vooruitgang met 'factor vier'.
,,Dat zei Bill Gates ook, toen ik na het succes van Zwaarden, paarden & ziektekiemen een lang gesprek met hem had. 'De technologie zal mettertijd al onze problemen oplossen,' argumenteerde Gates. Ik ben het daar niet helemaal mee eens. Technologie is altijd een mes dat aan twee kanten snijdt. Het grootste deel van onze milieuproblemen is juist het gevolg van technologische vooruitgang.
Nieuwe technologie kan mogelijk een deel van die problemen oplossen. Laat auto's op waterstof rijden bijvoorbeeld: dat belast het milieu veel minder. Maar de waterstofauto bestaat nog altijd niet en intussen zitten we met de vervuiling. Ik bedoel: nieuwe technologieën ontwikkelen kost veel tijd.
Bovendien leert de geschiedenis dat het veel eenvoudiger is problemen te voorkomen dan ze naderhand met dure technologie te moeten oplossen. Weet u hoeveel de opruiming van alle vervuilde industriële terreinen in de VS kost? Vele miljarden dollar. Dat is een veelvoud van het bedrag dat een schonere productie zou hebben gekost.''
- U hanteert het beruchte voorzorgprincipe. Maar valt daarmee wel te leven? Als je dat op de spits drijft, wordt vernieuwing onmogelijk. Zie de slepende controverse over genetisch gewijzigd voedsel. Technologische innovatie is altijd een risico. Hardleerse groenen hebben de neiging de problemen van de toekomst te overdrijven en tegelijk onze creatieve talenten te onderschatten.
,,En ben ik er ook zo één (lacht) ? Ik denk het niet. Ik wil alleen maar waarschuwen dat de gevolgen van een foute ecologische politiek enorm zijn. Ook het Westen zal niet eeuwig buiten schot blijven. De toenemende immigratiestromen zijn het eerste bewijs. Vandaag mogen we op ons hoogtepunt zijn, maar daar stonden de Maya's ook toen het opeens begon mis te lopen. Ondergang en bloei liggen niet zover uiteen, leert de geschiedenis.''
- Dat klinkt als paniekzaaierij. Zelfs de meest verhitte ideologen van de opwarming van de aarde zeggen dat het fenomeen zich over decennia uitstrekt. Tijd genoeg om maatregelen te nemen als de nood hoog wordt.
,,Ik ben niet zo optimistisch. Natuurlijk zal het Westen niet opeens door een catastrofe van de kaart geveegd worden. Onze industriële samenlevingen hebben grote reserves die buffers kunnen zijn in tijden van crisis, maar dat mag niet betekenen dat we een harde omschakeling eindeloos blijven uitstellen.''
- Ecocide is geen doem?
,,Welnee. We hebben de keuze te slagen of te mislukken. Kijk naar China. Het grootste land ter wereld en de grootmacht van de 21ste eeuw, voorspellen economisten. Geen enkel ontwikkelingsland groeit sneller. Maar China heeft ook de langste waslijst van milieuproblemen ter wereld: luchtverontreiniging, ontbossing, watertekorten, bodemerosie. Het land is berucht om zijn grootschalige natuurrampen: periodes van droogte en grote overstromingen volgen elkaar op. Stevent China af op een milieucatastrofe? De vooruitzichten zijn slecht, maar de Chinese regering heeft met haar één-kindpolitiek al bewezen dat ze van aanpakken weet. Ik hoop dat ze de komende jaren zal inzien dat milieuproblemen een nog grotere bedreiging vormen dan een ongeremde bevolkingsgroei. De eerste tekenen van een ommekeer zijn er al. In 1998 heeft China een landelijk verbod op het kappen van bomen afgekondigd. De verwoestijning wordt intussen bestreden met een grootschalig programma van herbebossing.''
- Zegt u nu: autoritaire regimes zijn de beste als het erop aankomt onpopulaire maatregelen door te drukken?
,,Dat wil ik zeker niet bepleiten. Maar het is duidelijk: een beperking van de groei kan er alleen via een brede bewustwording van de publieke opinie komen. Een van de koplopers op dat vlak is het Nederlandse poldermodel. Eén vijfde van het land ligt onder zeeniveau, beschermd door dijken. Dat leidt tot een groot collectief verantwoordelijkheidsgevoel. Ik denk dat zelfs George Bush in dergelijke omstandigheden de opwarming van de aarde ernstiger zou nemen. 'We zitten allemaal samen in de polder en we kunnen alleen samen overleven', zeggen ze in Nederland. Dat is ook mijn boodschap in Ondergang: laat ons de wereld als onze eigen polder zien. Europa staat daarin veel verder dan de Verenigde Staten. Amerikanen zijn hardgebakken individualisten met weinig gemeenschapszin. Dat valt nauwelijks te rijmen met een groot milieubewustzijn.''
19/05/2005 Gilbert Roox
©Copyright De Standaard