Barst
2nd April 2005, 01:46
Maandag wasdag helpt tegen keuzestress - Een chaotisch leven roept om regelmaat en goede besluiten
De één stippelt met de precisie van een arts zijn leven uit, doet aan carrièreplanning, koopt een huis op het goede moment en begint na zijn dertigste aan een gezin. De ander breekt door gebrek aan motivatie zijn opleiding af, neemt een willekeurige baan aan en vindt een vrouw die prompt zwanger van hem wordt. Wat is nu de beste manier om je leven in te vullen? Wat is de juiste keuze?
Allebei, want: een mens is niet in staat om een rationeel besluit te maken, stelt Jolet Plomp, arbeidspsycholoog en auteur van het boek 'Beslissen doe je zo, psychologie van de keuze'. We denken grip op ons leven te hebben door strategisch weldoordachte keuzes te maken, maar al onze besluiten zijn behoorlijk irrationeel. ,,En het vreemde is: we hebben dat helemaal niet in de gaten.''
Hoe groot is de chaos als de mens alleen maar irrationele besluiten kan nemen? Volgens Plomp valt het mee: ,,Uit wetenschappelijk onderzoek blijkt dat de hersens niet eens in staat zijn een objectieve analyse te maken. Stel dat je twee auto's wilt vergelijken; dan zijn we alleen in staat om van elke auto tegelijkertijd drie kenmerken te overzien. Dat is heel weinig. Voor een objectief oordeel zul je alle invalshoeken moeten onderzoeken en moet je een keuze maken die objectief de beste is. Maar dat wil niet zeggen dat een rationeel besluit beter is dan een irrationele overweging. Want waarom zouden je criteria om tot een besluit te komen, objectief moeten zijn? Je kunt mensen zeggen dat ze op een bepaalde manier moeten leven, maar als ze daar ongelukkig van worden, werkt het niet. Het mooie is: ook een beslissing waar nauwelijks over is nagedacht, kan heel goed uitpakken.''
Een belangrijke factor die maakt dat wij niet objectief kunnen beslissen, is de manier waarop mensen informatie gebruiken bij het denken. We gebruiken kunstgrepen om tot een oordeel te komen, zegt Plomp, maar een reële blik op de werkelijkheid geven deze niet. ,,Als iemand een oordeel wil vormen over de jeugd van Nederland, baseert hij zich alleen op de jeugdigen die hij zelf heeft meegemaakt. Mensen gebruiken vaak steekproeven en negeren de beperkte omvang ervan.''
We denken dat een nieuwe wasmachine goed is, omdat hij beter is dan het oude exemplaar. Maar dat wil niet zeggen dat de nieuwe aanschaf écht goed is. ,,We weten alleen dat het beter is dan de oude.''
Een andere kunstgreep is dat we nieuwe situaties afzetten tegen eerdere ervaringen. Een nieuwe situatie hoeft niet hetzelfde te zijn als de vorige, maar vaak dénken we van wel en passen hierop ons gedrag aan. ,,Natuurlijk moeten we leren van eerdere ervaringen, maar er is ook een valkuil: we beoordelen de waarschijnlijkheid van een gebeurtenis met het gemak waarmee we een dergelijke gebeurtenis kunnen oproepen.'' Een herinnering aan een vliegtuigramp doet sommige mensen met trillende benen een vliegtuig instappen, terwijl vergeten wordt dat de kans betrokken te zijn bij een vliegtuigongeluk bijna verwaarloosbaar is.
We nemen informatie goed in ons op als het onze denkbeelden bevestigt. Als nieuwe feiten haaks staan op onze ideeën, dan worden die vaak genegeerd. En daarnaast geloven we ook nog eens in een samenhang die niet bestaat, bijvoorbeeld door het dragen van een amulet tijdens een voetbalwedstrijd voor een goede prestatie. Het zijn allemaal zelfgefabriceerde verbanden die ons moeten laten geloven dat we de góede keuze gemaakt hebben. Plomp: ,,Dit geldt voor alle andere grote beslissingen in het leven; van het volgen van een beroepsopleiding tot het opbouwen van een vriendschap.''
We vormen al denkend altijd 'een kloppend verhaal', zodat elk genomen besluit gerechtvaardigd kan worden.
De beslissing tot een echtscheiding wordt, na maanden tobben, in één seconde genomen op grond van gevoelens als 'Ik kan niet meer', of 'Ik moet 'mezelf' redden'. ,,Dat klinkt echter niet als een goed argument'', zegt Plomp.
,,Eerder wordt 'veel ruzie', 'weinig seks', 'overspel' of 'We maken elkaar ongelukkig' genoemd. Dat zijn argumenten om de beëindiging van een relatie acceptabel te laten zijn, om het verhaal kloppend te maken. Mensen vragen zich af of de scheiding een goede beslissing was, of ze niet terug moeten. En dan zijn er weer goede argumenten nodig om het juiste verhaal te vormen waar ze in kunnen geloven. Het is nu eenmaal moeilijk te verkroppen dat zo'n ingrijpende beslissing is genomen zonder dat daarvoor algemeen geaccepteerde redenen waren.'' De verhalen zijn een zelfverzonnen lapje op de wonde.
Plomp oordeelt mild over de mens die niet in staat is om objectief te oordelen en ook nog eens verhalen verzint om niet een te zware emotionele last te hoeven dragen. ,,Je weet nooit écht waarom je iets gedaan hebt; de waarheid is bijna niet te kennen. Er spelen zoveel idiote motieven mee.''
,,Mensen willen zó graag een kloppend beeld van hun leven'', verzekert Plomp. ,,Onze geest wil verbanden zien, oorzaken en gevolg. We lezen horoscopen, zoeken een systeem in de wanorde. Er gebeuren zoveel dingen in ons leven dat we ze onderbrengen in een verhaal, zodat het te begrijpen valt.'' En dat is ook goed, zegt Plomp, want zonder de drang om een logisch verband te willen zien, was de mensheid niet in staat geweest een beschaving op te bouwen. De ideologie van de maakbaarheid van levensgeluk wordt menigmaal met de paplepel ingegoten. Vragen als 'Wil ik een gezin?' en 'Moet ik deze baan aannemen'' zorgen voor uren piekeren. Mannen en vrouwen voelen het gewicht van honderden keuzes op hun schouders drukken, waardoor sommigen niet meer weten wát te kiezen. Elke keuze lijkt grote consequenties met zich mee te brengen. Blijven twijfelen is onnodig, vindt Plomp. ,,Veel beslissingen zijn zo onoverzichtelijk dat de uitkomst van een besluit volstrekt niet is in te schatten. Je kunt jezelf wel een paar vragen stellen en een inschatting maken welke problemen je tegen zult komen, maar daarmee houdt het op en moet je het gewoon doen.'' De meeste dingen worden in het leven door toeval en onbewuste factoren bepaald, weet Plomp. ,,Terwijl we over onze mogelijkheden nadenken, verschuiven ze alweer en ontstaan er nieuwe kansen of belemmeringen.'' Mensen die te veel lijden onder dilemma's zouden er goed aan doen om te onderzoeken hoe groot hun invloed daadwerkelijk is, vindt de arbeidspsychologe. En dat valt vaak tegen. ,,Sommige stellen hebben bijvoorbeeld een gigantisch beeld opgebouwd hoe het zou zijn als ze kinderen zouden hebben. En dan blijkt de realiteit anders te zijn, vol ongewisse factoren waar ze geen rekening mee hebben gehouden. Het kost dan veel moeite om hun verhaal 'bij te sturen'.'' Doe vaker 'zomaar iets', suggereert Plomp. ,,Het is best goed iets in een toevallige context te zien.''
In de chaos van motieven is het nog steeds mogelijk om goede beslissingen te nemen, vindt Plomp. Ze stelde daarom drie gouden regels op hoe je de kwaliteit van een besluit kunt verhogen. ,,Eerst moet je je afvragen of je een goed gevoel over het besluit hebt; het moet daarna ook een goed effect hebben. Dit effect heeft betrekking op de terreinen van eigen tevredenheid en de verstandhouding met de ander. Het besluit moet ook geen nieuwe negatieve gevolgen hebben.'' Een lastig criterium, weet Plomp, want het is moeilijk het iedereen naar de zin te maken.
En mocht je na een genomen beluit constateren dat je er echt flink naast zat, dat geen enkel verhaal voor jezelf vertroosting biedt, wat dan? ,,Val jezelf daarover niet te hard. Met de kennis die je toen had, was het wel een goede beslissing. Je hebt nu de informatie waar je toen helaas nog niet van op de hoogte was. Dat wat er gebeurd is, valt niet te veranderen en mag daarom ook niet als last worden meegedragen. Mensen zouden wat milder over zichzelf moeten oordelen.''
Tips waardoor je je hoofd niet meer hoeft te breken over belangrijke kwesties
Maandag wasdag: Invoeren van eigen regels. Van op welke dag schoongemaakt moet worden, tot het vaststellen aan welke goede doelen wordt gegeven. Daardoor hoef je je hoofd niet meer telkens te breken over allerlei zaken waar je eerder al een besluit over hebt genomen.
Optimalisatie: Niet te lang denken, niet te bang zijn, met zelfvertrouwen de kans pakken en niet per se zoeken naar het allerbeste.
De blik van Mars: Het universum merkt er niets van dat mensen in hun hoofd bezig zijn met 'Heel Belangrijke Kwesties', maar welke beslissing de mens ook neemt, er spelen veel onbewuste factoren mee. Stel de vraag: hoeveel invloed heb ik? Vaak overdrijven we onze invloed. Van veel zaken is het onduidelijk wat de beste keuze is. Laat het leven meer zijn gang gaan.
Jolet Plomp, Beslissen doe je zo, psychologie van de keuze, ISBN 9026928688, Unieboek €14,95.
Trouw, 02-04-2005
De één stippelt met de precisie van een arts zijn leven uit, doet aan carrièreplanning, koopt een huis op het goede moment en begint na zijn dertigste aan een gezin. De ander breekt door gebrek aan motivatie zijn opleiding af, neemt een willekeurige baan aan en vindt een vrouw die prompt zwanger van hem wordt. Wat is nu de beste manier om je leven in te vullen? Wat is de juiste keuze?
Allebei, want: een mens is niet in staat om een rationeel besluit te maken, stelt Jolet Plomp, arbeidspsycholoog en auteur van het boek 'Beslissen doe je zo, psychologie van de keuze'. We denken grip op ons leven te hebben door strategisch weldoordachte keuzes te maken, maar al onze besluiten zijn behoorlijk irrationeel. ,,En het vreemde is: we hebben dat helemaal niet in de gaten.''
Hoe groot is de chaos als de mens alleen maar irrationele besluiten kan nemen? Volgens Plomp valt het mee: ,,Uit wetenschappelijk onderzoek blijkt dat de hersens niet eens in staat zijn een objectieve analyse te maken. Stel dat je twee auto's wilt vergelijken; dan zijn we alleen in staat om van elke auto tegelijkertijd drie kenmerken te overzien. Dat is heel weinig. Voor een objectief oordeel zul je alle invalshoeken moeten onderzoeken en moet je een keuze maken die objectief de beste is. Maar dat wil niet zeggen dat een rationeel besluit beter is dan een irrationele overweging. Want waarom zouden je criteria om tot een besluit te komen, objectief moeten zijn? Je kunt mensen zeggen dat ze op een bepaalde manier moeten leven, maar als ze daar ongelukkig van worden, werkt het niet. Het mooie is: ook een beslissing waar nauwelijks over is nagedacht, kan heel goed uitpakken.''
Een belangrijke factor die maakt dat wij niet objectief kunnen beslissen, is de manier waarop mensen informatie gebruiken bij het denken. We gebruiken kunstgrepen om tot een oordeel te komen, zegt Plomp, maar een reële blik op de werkelijkheid geven deze niet. ,,Als iemand een oordeel wil vormen over de jeugd van Nederland, baseert hij zich alleen op de jeugdigen die hij zelf heeft meegemaakt. Mensen gebruiken vaak steekproeven en negeren de beperkte omvang ervan.''
We denken dat een nieuwe wasmachine goed is, omdat hij beter is dan het oude exemplaar. Maar dat wil niet zeggen dat de nieuwe aanschaf écht goed is. ,,We weten alleen dat het beter is dan de oude.''
Een andere kunstgreep is dat we nieuwe situaties afzetten tegen eerdere ervaringen. Een nieuwe situatie hoeft niet hetzelfde te zijn als de vorige, maar vaak dénken we van wel en passen hierop ons gedrag aan. ,,Natuurlijk moeten we leren van eerdere ervaringen, maar er is ook een valkuil: we beoordelen de waarschijnlijkheid van een gebeurtenis met het gemak waarmee we een dergelijke gebeurtenis kunnen oproepen.'' Een herinnering aan een vliegtuigramp doet sommige mensen met trillende benen een vliegtuig instappen, terwijl vergeten wordt dat de kans betrokken te zijn bij een vliegtuigongeluk bijna verwaarloosbaar is.
We nemen informatie goed in ons op als het onze denkbeelden bevestigt. Als nieuwe feiten haaks staan op onze ideeën, dan worden die vaak genegeerd. En daarnaast geloven we ook nog eens in een samenhang die niet bestaat, bijvoorbeeld door het dragen van een amulet tijdens een voetbalwedstrijd voor een goede prestatie. Het zijn allemaal zelfgefabriceerde verbanden die ons moeten laten geloven dat we de góede keuze gemaakt hebben. Plomp: ,,Dit geldt voor alle andere grote beslissingen in het leven; van het volgen van een beroepsopleiding tot het opbouwen van een vriendschap.''
We vormen al denkend altijd 'een kloppend verhaal', zodat elk genomen besluit gerechtvaardigd kan worden.
De beslissing tot een echtscheiding wordt, na maanden tobben, in één seconde genomen op grond van gevoelens als 'Ik kan niet meer', of 'Ik moet 'mezelf' redden'. ,,Dat klinkt echter niet als een goed argument'', zegt Plomp.
,,Eerder wordt 'veel ruzie', 'weinig seks', 'overspel' of 'We maken elkaar ongelukkig' genoemd. Dat zijn argumenten om de beëindiging van een relatie acceptabel te laten zijn, om het verhaal kloppend te maken. Mensen vragen zich af of de scheiding een goede beslissing was, of ze niet terug moeten. En dan zijn er weer goede argumenten nodig om het juiste verhaal te vormen waar ze in kunnen geloven. Het is nu eenmaal moeilijk te verkroppen dat zo'n ingrijpende beslissing is genomen zonder dat daarvoor algemeen geaccepteerde redenen waren.'' De verhalen zijn een zelfverzonnen lapje op de wonde.
Plomp oordeelt mild over de mens die niet in staat is om objectief te oordelen en ook nog eens verhalen verzint om niet een te zware emotionele last te hoeven dragen. ,,Je weet nooit écht waarom je iets gedaan hebt; de waarheid is bijna niet te kennen. Er spelen zoveel idiote motieven mee.''
,,Mensen willen zó graag een kloppend beeld van hun leven'', verzekert Plomp. ,,Onze geest wil verbanden zien, oorzaken en gevolg. We lezen horoscopen, zoeken een systeem in de wanorde. Er gebeuren zoveel dingen in ons leven dat we ze onderbrengen in een verhaal, zodat het te begrijpen valt.'' En dat is ook goed, zegt Plomp, want zonder de drang om een logisch verband te willen zien, was de mensheid niet in staat geweest een beschaving op te bouwen. De ideologie van de maakbaarheid van levensgeluk wordt menigmaal met de paplepel ingegoten. Vragen als 'Wil ik een gezin?' en 'Moet ik deze baan aannemen'' zorgen voor uren piekeren. Mannen en vrouwen voelen het gewicht van honderden keuzes op hun schouders drukken, waardoor sommigen niet meer weten wát te kiezen. Elke keuze lijkt grote consequenties met zich mee te brengen. Blijven twijfelen is onnodig, vindt Plomp. ,,Veel beslissingen zijn zo onoverzichtelijk dat de uitkomst van een besluit volstrekt niet is in te schatten. Je kunt jezelf wel een paar vragen stellen en een inschatting maken welke problemen je tegen zult komen, maar daarmee houdt het op en moet je het gewoon doen.'' De meeste dingen worden in het leven door toeval en onbewuste factoren bepaald, weet Plomp. ,,Terwijl we over onze mogelijkheden nadenken, verschuiven ze alweer en ontstaan er nieuwe kansen of belemmeringen.'' Mensen die te veel lijden onder dilemma's zouden er goed aan doen om te onderzoeken hoe groot hun invloed daadwerkelijk is, vindt de arbeidspsychologe. En dat valt vaak tegen. ,,Sommige stellen hebben bijvoorbeeld een gigantisch beeld opgebouwd hoe het zou zijn als ze kinderen zouden hebben. En dan blijkt de realiteit anders te zijn, vol ongewisse factoren waar ze geen rekening mee hebben gehouden. Het kost dan veel moeite om hun verhaal 'bij te sturen'.'' Doe vaker 'zomaar iets', suggereert Plomp. ,,Het is best goed iets in een toevallige context te zien.''
In de chaos van motieven is het nog steeds mogelijk om goede beslissingen te nemen, vindt Plomp. Ze stelde daarom drie gouden regels op hoe je de kwaliteit van een besluit kunt verhogen. ,,Eerst moet je je afvragen of je een goed gevoel over het besluit hebt; het moet daarna ook een goed effect hebben. Dit effect heeft betrekking op de terreinen van eigen tevredenheid en de verstandhouding met de ander. Het besluit moet ook geen nieuwe negatieve gevolgen hebben.'' Een lastig criterium, weet Plomp, want het is moeilijk het iedereen naar de zin te maken.
En mocht je na een genomen beluit constateren dat je er echt flink naast zat, dat geen enkel verhaal voor jezelf vertroosting biedt, wat dan? ,,Val jezelf daarover niet te hard. Met de kennis die je toen had, was het wel een goede beslissing. Je hebt nu de informatie waar je toen helaas nog niet van op de hoogte was. Dat wat er gebeurd is, valt niet te veranderen en mag daarom ook niet als last worden meegedragen. Mensen zouden wat milder over zichzelf moeten oordelen.''
Tips waardoor je je hoofd niet meer hoeft te breken over belangrijke kwesties
Maandag wasdag: Invoeren van eigen regels. Van op welke dag schoongemaakt moet worden, tot het vaststellen aan welke goede doelen wordt gegeven. Daardoor hoef je je hoofd niet meer telkens te breken over allerlei zaken waar je eerder al een besluit over hebt genomen.
Optimalisatie: Niet te lang denken, niet te bang zijn, met zelfvertrouwen de kans pakken en niet per se zoeken naar het allerbeste.
De blik van Mars: Het universum merkt er niets van dat mensen in hun hoofd bezig zijn met 'Heel Belangrijke Kwesties', maar welke beslissing de mens ook neemt, er spelen veel onbewuste factoren mee. Stel de vraag: hoeveel invloed heb ik? Vaak overdrijven we onze invloed. Van veel zaken is het onduidelijk wat de beste keuze is. Laat het leven meer zijn gang gaan.
Jolet Plomp, Beslissen doe je zo, psychologie van de keuze, ISBN 9026928688, Unieboek €14,95.
Trouw, 02-04-2005