Barst
25th July 2004, 18:59
SYSTEEMINNOVATIE: HET SPOOK VAN DESCARTES
door Peter Henk Steenhuis
Om duurzaam dieren te produceren en respectvol met het menselijk lijden om te gaan, moet het technologisch vooruitgangsgeloof op de helling. Dat stelt John Grin, hoogleraar politicologie aan de universiteit van Amsterdam: ,,Het systeem, gebaseerd op controle en beheersing is contraproductief geworden.''
De big die zijn hok uitbarst omdat hij niet naar het slachthuis vervoerd mag worden, is op het conto te schrijven van René Descartes (1596-1650). En de patiënt die in een ziekenhuis ligt te wachten op de dood heeft zijn bestaan ook aan deze Franse filosoof te wijten. Niet dat Descartes voor mogelijk heeft gehouden dat je varkens in een paar maanden tijd tot karbonade kunt opfokken, of dat je patiënten eindeloos in leven kunt houden, maar het idee dat de natuur beheersbaar en controleerbaar is, vindt bij hem zijn oorsprong. Dat stelde John Grin bij zijn inauguratie tot hoogleraar politicologie aan de universiteit van Amsterdam.
Grin meent dat er een spook waart door de kennismaatschappij. Langzamerhand zou het besef doordringen dat onze eerbiedwaardige kennisintensieve systemen, zoals we die kennen in de landbouw en de gezondheidszorg, aan herziening toe zijn. En die systemen moeten niet zomaar een beetje worden bijgesteld, er dient een principiële herbezinning plaats te vinden. Om duurzaam dieren te kunnen produceren en respectvol met het menselijk lijden om te gaan, moet het technologisch vooruitgangsgeloof namelijk op de helling worden gezet.
,,Dat geloof is niet van de één op de andere dag ontstaan,'' zegt Grin, enthousiast en sterk gesticulerend sprekend. ,,De filosoof StephenToulmin schreef een prachtig boek, 'Kosmopolis', waarin hij het ontstaan van dit geloof tegen het licht houdt. Toulmin begint bij de verwarring die de pestepidemieën hebben gesticht in het 14de Europa. Die maakte ruimte voor twee benaderingen waarmee de ellende het hoofd was te bieden: het scepticisme en het humanisme.''
,,Het scepticisme was een stroming die zich verzette tegen elke vorm van dogmatisch denken. Het humanisme van de vijftiende en zestiende eeuw benadrukte de vrijheid van de menselijke geest, en stelde tolerantie centraal. Het symbool van deze houding was het Edict van Nantes, in 1598 opgesteld door de Franse koning Hendrik de Vierde.'' Het Edict gaf ruimte aan protestanten en katholieken. Hendrik, zelf een omwille van de troon katholiek geworden protestant, was geen lang leven beschoren: twaalf jaar na het revolutionaire verdrag werd hij neergeschoten. ,,Men ervoer deze aanslag destijds als de moord op een idee - enigszins te vergelijken met de moord op Fortuyn.''
Een jaar later schreef een leerling van een jezuïetenklooster bij Parijs een essay over deze politieke moord. De leerling meende dat hierdoor het einde van de tolerantie nabij was. ,,Toulmin probeert in zijn boek aan te tonen dat dit essay door Descartes is geschreven. Hoewel de inhoud van het essay goed aansluit bij het gedachtegoed van Descartes vindt Toulmin het bewijs niet.''
Bewijs of niet, het latere gedachtegoed van Descartes vindt weerklank, de tijd was rijp voor een nieuw systeem. ,,Men had behoefte aan zekerheid, er ontstonden twee toonaangevende dogma's. Het eerste is dat we de waarheid kunnen kennen op grond van eenduidige kennis. Het tweede is dat op die basis de werkelijkheid onder controle is te brengen.''
Die controle had aanvankelijk vooral betrekking op de natuurlijke werkelijkheid, waarvan de orde en regelmaat ontsloten werden door Galilei (1564-1642), Newton(1642-1727) en andere natuurwetenschappers. Dit systeem groeide uit tot een wereldbeeld dat ook op de sociale en politieke werkelijkheid werd toegepast.
Grin: ,,Na de Vrede van Westfalen uit 1648, die een einde maakte aan de Dertigjarige Oorlog en de Tachtigjarige Oorlog groeide ook het besef dat orde en rust in Europa alleen konden ontstaan als landen elkaar onderling in evenwicht hielden. Europa moest het zonnestelsel weerspiegelen, met de zon in het midden, en de planeten die eromheen cirkelen. Toulmin noemt dat de Kosmopolis, hierin zijn fysica en polis samengesmolten tot een breed gedragen visie waar de maatschappij naar toe moest.''
Zo werd de Ware Kennis - Grin schrijft de woorden in zijn oratie met een hoofdletter om het religieuze karakter ervan te benadrukken - vanaf de achttiende eeuw de basis van het handelen van natiestaten. Daaraan ontleenden die zowel legitimiteit als ook het vermogen om op hun grondgebied maatschappelijke vooruitgang te bevorderen. Dit vooruitgangsgeloof zorgde voor een beheersing van de werkelijkheid, inclusief planten, dieren en vanaf de industriële revolutie in de negentiende eeuw zelfs mensen.
,,Tegen die tijd valt er voor het eerst ook kritiek te beluisteren. Er ontstaat een arbeidersbeweging die zich sterk maakt voor de factor arbeid. Deze kritiek heeft het systeem zelf niet doen wankelen, maar is erin geabsorbeerd. De arbeidersbeweging is erin geslaagd zichzelf op de agenda te plaatsen, waardoor de omstandigheden van de arbeider sterk verbeterden.''
,,De echte kritiek op het technologisch vooruitgangsgeloof ontstaat eind vorige eeuw. Ruwweg zijn er nu twee reacties op de moderniteit te onderscheiden. De eerste is de postmoderne benadering, die nadruk legt op de globalisering, individualisering, en de vergruizing van de maatschappij tot een gefragmenteerd geheel van verschillende leefwerelden en het afbrokkelend vertrouwen in experts. De idee van ware kennis wordt afgewezen. De rede kan niet langer de basis zijn van onze maatschappij.''
,,Er is ook een andere manier om te reageren op de problemen die het technologisch vooruitgangsgeloof heeft geschapen. In die benadering, die mijn grote interesse heeft, wordt de rede niet buitenspel gezet. Integendeel, ze maakt juist gebruik van het kritisch vermogen van de mens om terug te kijken, en fouten bij te stellen. Ik zou deze benadering de reflexieve modernisering willen noemen.''
,,Belangrijk bij die reflexieve modernisering is dat wij nu niet langer worden voortgedreven door kennis, maar zelf aan de kennis trekken. Wat bedoel ik daarmee? Neem de landbouw. In de jaren zeventig beweerde de Wageningse hoogleraar Politiek dat je koeien zo moest kunnen fokken dat ze elk jaar anderhalf procent meer melk produceerden. Het lukte hem, en zijn kennis werd door boeren binnen de kortste keren toegepast. Kennis ontstond in een vakgroep, werd verder uitgedacht in een kennisinstituut en pas later in de praktijk neergezet.''
In de landbouw hebben de zeven plagen van de jaren negentig nu onomstotelijk duidelijk gemaakt dat de natuur niet te beheersen valt. ,,De miljardenschade was niet toevallig. Het was schade die door het systeem zelf veroorzaakt werd. De combinatie van hoge dichtheid en sterke integratie geeft infectieriscio's. En de biggen zaten in steeds kleinere hokken, omdat men precies wist hoe snel ze groeiden, en wanneer ze vervoerd moesten worden. Toen dat systeem spaak liep door een vervoersverbod, moest er op grote schaal worden geruimd. Zaten ze in grotere hokken, en was de tijd om ze te slachten minder precies bepaald dan had zo'n vervoersverbod minder schade kunnen toebrengen. Het systeem, gebaseerd op beheersing en controle, werd contraproductief.''
,,De gezondheidszorg is een ander voorbeeld waar het systeem zich tegen zichzelf heeft gekeerd. Neem de kosten. Die zijn zo gestegen dat de gezondheidszorg onbetaalbaar dreigt te worden. Waardoor? De mens werd gezien als een fysiologisch systeem dat gerepareerd kon worden. Niet alleen door de arts, maar ook door patiënten, die steeds meer verwachten. Het idee dat je zelf verantwoordelijk bent voor je gezondheid is daardoor bijna verdwenen uit het moderne bewustzijn.'' Tegelijk zijn er problemen met de toegankelijkheid (de wachtlijsten), en gaat meer tijd van leven niet altijd gepaard met meer kwaliteit.
Volgens Grin is het mogelijk het systeem te veranderen door de maatschappij niet langer te laten voortduwen door kennis, maar door de samenleving aan die kennis te laten trekken. ,,Als wij zeggen dat de neveneffecten van de landbouw nu te groot zijn dan moeten wij formuleren hoe het anders kan. Wie zijn wij? Niet de wetenschappers maar de boer, de consument, de patiënt. Wíj moeten de kennisinstituten om oplossingen vragen. En die zijn niet gericht op verdergaande beheersing en controle, maar op andere zaken, bijvoorbeeld duurzaamheid, dierenwelzijn, meer nadruk op preventie in de zorg. Dan kan de wetenschap aan de gang. Deze omschakeling van een kennisgeduwde maatschappij naar een kennisgetrokken maatschappij noem ik een systeeminnovatie. En dat is het vakgebied waarmee ik mij ga bezighouden.''
Trouw, 20-07-2004
door Peter Henk Steenhuis
Om duurzaam dieren te produceren en respectvol met het menselijk lijden om te gaan, moet het technologisch vooruitgangsgeloof op de helling. Dat stelt John Grin, hoogleraar politicologie aan de universiteit van Amsterdam: ,,Het systeem, gebaseerd op controle en beheersing is contraproductief geworden.''
De big die zijn hok uitbarst omdat hij niet naar het slachthuis vervoerd mag worden, is op het conto te schrijven van René Descartes (1596-1650). En de patiënt die in een ziekenhuis ligt te wachten op de dood heeft zijn bestaan ook aan deze Franse filosoof te wijten. Niet dat Descartes voor mogelijk heeft gehouden dat je varkens in een paar maanden tijd tot karbonade kunt opfokken, of dat je patiënten eindeloos in leven kunt houden, maar het idee dat de natuur beheersbaar en controleerbaar is, vindt bij hem zijn oorsprong. Dat stelde John Grin bij zijn inauguratie tot hoogleraar politicologie aan de universiteit van Amsterdam.
Grin meent dat er een spook waart door de kennismaatschappij. Langzamerhand zou het besef doordringen dat onze eerbiedwaardige kennisintensieve systemen, zoals we die kennen in de landbouw en de gezondheidszorg, aan herziening toe zijn. En die systemen moeten niet zomaar een beetje worden bijgesteld, er dient een principiële herbezinning plaats te vinden. Om duurzaam dieren te kunnen produceren en respectvol met het menselijk lijden om te gaan, moet het technologisch vooruitgangsgeloof namelijk op de helling worden gezet.
,,Dat geloof is niet van de één op de andere dag ontstaan,'' zegt Grin, enthousiast en sterk gesticulerend sprekend. ,,De filosoof StephenToulmin schreef een prachtig boek, 'Kosmopolis', waarin hij het ontstaan van dit geloof tegen het licht houdt. Toulmin begint bij de verwarring die de pestepidemieën hebben gesticht in het 14de Europa. Die maakte ruimte voor twee benaderingen waarmee de ellende het hoofd was te bieden: het scepticisme en het humanisme.''
,,Het scepticisme was een stroming die zich verzette tegen elke vorm van dogmatisch denken. Het humanisme van de vijftiende en zestiende eeuw benadrukte de vrijheid van de menselijke geest, en stelde tolerantie centraal. Het symbool van deze houding was het Edict van Nantes, in 1598 opgesteld door de Franse koning Hendrik de Vierde.'' Het Edict gaf ruimte aan protestanten en katholieken. Hendrik, zelf een omwille van de troon katholiek geworden protestant, was geen lang leven beschoren: twaalf jaar na het revolutionaire verdrag werd hij neergeschoten. ,,Men ervoer deze aanslag destijds als de moord op een idee - enigszins te vergelijken met de moord op Fortuyn.''
Een jaar later schreef een leerling van een jezuïetenklooster bij Parijs een essay over deze politieke moord. De leerling meende dat hierdoor het einde van de tolerantie nabij was. ,,Toulmin probeert in zijn boek aan te tonen dat dit essay door Descartes is geschreven. Hoewel de inhoud van het essay goed aansluit bij het gedachtegoed van Descartes vindt Toulmin het bewijs niet.''
Bewijs of niet, het latere gedachtegoed van Descartes vindt weerklank, de tijd was rijp voor een nieuw systeem. ,,Men had behoefte aan zekerheid, er ontstonden twee toonaangevende dogma's. Het eerste is dat we de waarheid kunnen kennen op grond van eenduidige kennis. Het tweede is dat op die basis de werkelijkheid onder controle is te brengen.''
Die controle had aanvankelijk vooral betrekking op de natuurlijke werkelijkheid, waarvan de orde en regelmaat ontsloten werden door Galilei (1564-1642), Newton(1642-1727) en andere natuurwetenschappers. Dit systeem groeide uit tot een wereldbeeld dat ook op de sociale en politieke werkelijkheid werd toegepast.
Grin: ,,Na de Vrede van Westfalen uit 1648, die een einde maakte aan de Dertigjarige Oorlog en de Tachtigjarige Oorlog groeide ook het besef dat orde en rust in Europa alleen konden ontstaan als landen elkaar onderling in evenwicht hielden. Europa moest het zonnestelsel weerspiegelen, met de zon in het midden, en de planeten die eromheen cirkelen. Toulmin noemt dat de Kosmopolis, hierin zijn fysica en polis samengesmolten tot een breed gedragen visie waar de maatschappij naar toe moest.''
Zo werd de Ware Kennis - Grin schrijft de woorden in zijn oratie met een hoofdletter om het religieuze karakter ervan te benadrukken - vanaf de achttiende eeuw de basis van het handelen van natiestaten. Daaraan ontleenden die zowel legitimiteit als ook het vermogen om op hun grondgebied maatschappelijke vooruitgang te bevorderen. Dit vooruitgangsgeloof zorgde voor een beheersing van de werkelijkheid, inclusief planten, dieren en vanaf de industriële revolutie in de negentiende eeuw zelfs mensen.
,,Tegen die tijd valt er voor het eerst ook kritiek te beluisteren. Er ontstaat een arbeidersbeweging die zich sterk maakt voor de factor arbeid. Deze kritiek heeft het systeem zelf niet doen wankelen, maar is erin geabsorbeerd. De arbeidersbeweging is erin geslaagd zichzelf op de agenda te plaatsen, waardoor de omstandigheden van de arbeider sterk verbeterden.''
,,De echte kritiek op het technologisch vooruitgangsgeloof ontstaat eind vorige eeuw. Ruwweg zijn er nu twee reacties op de moderniteit te onderscheiden. De eerste is de postmoderne benadering, die nadruk legt op de globalisering, individualisering, en de vergruizing van de maatschappij tot een gefragmenteerd geheel van verschillende leefwerelden en het afbrokkelend vertrouwen in experts. De idee van ware kennis wordt afgewezen. De rede kan niet langer de basis zijn van onze maatschappij.''
,,Er is ook een andere manier om te reageren op de problemen die het technologisch vooruitgangsgeloof heeft geschapen. In die benadering, die mijn grote interesse heeft, wordt de rede niet buitenspel gezet. Integendeel, ze maakt juist gebruik van het kritisch vermogen van de mens om terug te kijken, en fouten bij te stellen. Ik zou deze benadering de reflexieve modernisering willen noemen.''
,,Belangrijk bij die reflexieve modernisering is dat wij nu niet langer worden voortgedreven door kennis, maar zelf aan de kennis trekken. Wat bedoel ik daarmee? Neem de landbouw. In de jaren zeventig beweerde de Wageningse hoogleraar Politiek dat je koeien zo moest kunnen fokken dat ze elk jaar anderhalf procent meer melk produceerden. Het lukte hem, en zijn kennis werd door boeren binnen de kortste keren toegepast. Kennis ontstond in een vakgroep, werd verder uitgedacht in een kennisinstituut en pas later in de praktijk neergezet.''
In de landbouw hebben de zeven plagen van de jaren negentig nu onomstotelijk duidelijk gemaakt dat de natuur niet te beheersen valt. ,,De miljardenschade was niet toevallig. Het was schade die door het systeem zelf veroorzaakt werd. De combinatie van hoge dichtheid en sterke integratie geeft infectieriscio's. En de biggen zaten in steeds kleinere hokken, omdat men precies wist hoe snel ze groeiden, en wanneer ze vervoerd moesten worden. Toen dat systeem spaak liep door een vervoersverbod, moest er op grote schaal worden geruimd. Zaten ze in grotere hokken, en was de tijd om ze te slachten minder precies bepaald dan had zo'n vervoersverbod minder schade kunnen toebrengen. Het systeem, gebaseerd op beheersing en controle, werd contraproductief.''
,,De gezondheidszorg is een ander voorbeeld waar het systeem zich tegen zichzelf heeft gekeerd. Neem de kosten. Die zijn zo gestegen dat de gezondheidszorg onbetaalbaar dreigt te worden. Waardoor? De mens werd gezien als een fysiologisch systeem dat gerepareerd kon worden. Niet alleen door de arts, maar ook door patiënten, die steeds meer verwachten. Het idee dat je zelf verantwoordelijk bent voor je gezondheid is daardoor bijna verdwenen uit het moderne bewustzijn.'' Tegelijk zijn er problemen met de toegankelijkheid (de wachtlijsten), en gaat meer tijd van leven niet altijd gepaard met meer kwaliteit.
Volgens Grin is het mogelijk het systeem te veranderen door de maatschappij niet langer te laten voortduwen door kennis, maar door de samenleving aan die kennis te laten trekken. ,,Als wij zeggen dat de neveneffecten van de landbouw nu te groot zijn dan moeten wij formuleren hoe het anders kan. Wie zijn wij? Niet de wetenschappers maar de boer, de consument, de patiënt. Wíj moeten de kennisinstituten om oplossingen vragen. En die zijn niet gericht op verdergaande beheersing en controle, maar op andere zaken, bijvoorbeeld duurzaamheid, dierenwelzijn, meer nadruk op preventie in de zorg. Dan kan de wetenschap aan de gang. Deze omschakeling van een kennisgeduwde maatschappij naar een kennisgetrokken maatschappij noem ik een systeeminnovatie. En dat is het vakgebied waarmee ik mij ga bezighouden.''
Trouw, 20-07-2004